ص:2

نیم قرن تدریس و تبلیغ

حجت الاسلام و المسلمین محسن قرائتی

تدوین:

حسین صنعت پور امیری

فهرست نویسی پیش از انتشار کتابخانه ملی ایران:

ص:3

نیم قرن تدریس و تبلیغ

حجت الاسلام و المسلمین محسن قرائتی

ص:4

5. شهامت در گفتن «نمی دانم» 46

6. نگاه توحیدی در توفیقات 47

7. بهره گیری از دیگران 48

8. آمادگی برای تغییر موضوع بحث 51

9. عرضه کار به بزرگان 51

10. قدرت تمثیل 52

11. استمداد الهی 53

12. اعتماد به نفس و شهامت 53

13. حرص در هدایت کردن وتبلیغ 55

14. دنبال مخاطب رفتن (دوّار بطبه) 58

15. مخاطب اول دانستن خود 59

16. صداقت 60

17. هجرت های مکرّر 61

18. عدم درخواست مزد 63

19. قانع نبودن به فعالیت های تبلیغی خود 64

20. نگاه نقادانه به جلسات خود 65

21. دغدغه انتقال تجارب 66

ج) ویژگی های اجتماعی - سیاسی 68

1. مردمی بودن 68

2. تواضع و فروتنی 69

3. صراحت لهجه 70

4. پرهیز از موضع اتهام 72

5. در خط و جناح نبودن (پرهیز از تحزّب) 73

فصل دوم: شیوه ها و مهارت ها

الف) سمعی و بصری بودن 76

1. ارائه با تخته سیاه 77

الف) ویژگی های تابلو 77

ب) نکات نوشتاری روی تابلو 78

ج) آداب نویسنده 79

1. تربیتی 79

ص:6

2. بهداشتی 80

د) نکات پاک کردن تابلو 80

2. بهره گیری از نمایش و حرکت عملی 80

3. بهره گیری ازطرح و تصویر 83

ب) تشنه کردن مخاطب: 85

1. برخی از شیوه های تشنه کردن 85

2. انتخاب تیتر به روز با تبیین مناسب 86

3. سؤال و جواب 89

4. سکوت معنا دار 91

ج) نگاه و ارائه متفاوت مفاهیم 92

1. تجمیع مفاهیم مشابه، ذیل عنوان مناسب 92

2. عددی کردن مفاهیم (کشف تنوع ها و تقسیم بندی) 93

3. ملموس و عینی کردن مفاهیم 94

4. کالبد شکافی مفاهیم 95

5 . برقراری ارتباط بین مفاهیم همسو 97

6. ارائه مفاهیم در قالب اشکال منطقی (نتیجه گیری از مضامین مرتبط) 99

7. دقت در وجوه تشابه و تبیین آن 100

8. شمارش تکرارهای یک موضوع 101

د) گزینش و چینش مناسب: 102

1. داشتن طرح درس و نظم در ارائه 102

2. روشن نمودن چشم انداز بحث (نوشتن سرفصل های مهم بر روی تخته) 103

3. تقطیع مناسب آیات و روایات 104

4. دسته بندی 106

5. تنوع بخشی به سخن 108

6. کوتاه گویی 110

7. گریز زدن در بین بحث (پرانتزهای به جا) 112

8. زمینه سازی 113

9. جمع بندی و خلاصه درس 116

ه) آسان سازی: 118

1. بهره گیری از مثال 118

2. بهره گیری از اصل تدریج 120

ص:7

3 . ارائه الگوها و نمونه ها 122

4. بهره گیری از داستان 123

5. ساده گویی و روان گویی 126

6. بیان به موقع حکایات وخاطرات از بزرگان 128

7. بهره گیری از شوخی 129

8 . ترجمه کلمه به کلمه (آسان نشان دادن کلمات) 133

9. رقیق کردن مباحث سنگین 134

10. استفاده از تعابیر عامیانه 135

11. تابلویی کردن و شعاری نمودن پیام 136

12. استفاده از معیارهای طبیعی 137

13. بهره گیری از اصطلاحات جدید 139

و) سایر شیوه ها و مهارت ها: 140

1. تطبیق مفاهیم با مصادیق مأنوس و اصطلاحات 140

2. تکرار هوشمندانه 141

3. انجام مقایسه 143

4. القای غیر مستقیم 146

5. خواندن از روی نوشته 147

6. دو طرفه کردن کلاس (برقراری ارتباط چند سویه در کلاس) 148

7. برقراری ارتباط بین حوادث گذشته با مصادیق امروز 151

8. تکیه بر مشترکات 152

فصل سوم: محتوا

الف) منابع محتوا 156

1. داشتن محتوای غنی قرآنی 156

2. بهره برداری فراوان از روایات 160

3. بهره گیری از متون ادعیه 161

4. استفاده از تاریخ 162

5. مطالعه کتب مفید دیگر 165

6. بهره گیری از سیره پیامبراکرم و ائمه معصومین 166

ب) تهیه و آماده سازی محتوا 168

1. تدبّر با نگاه موضوعی در آیات 168

ص:8

2. تفسیر آیات برگزیده 169

3. فیش برداری 170

4. تشکیل پرونده تبلیغی 171

5. تحقیق در زوایا و اضلاع یک موضوع 173

6. نگاه متفاوت، تدوین متفاوت 174

7. استفاده از فهرست 176

8. گلچین کردن مطالب 176

9. اکتفاء نکردن به مطالعات قبلی 177

10. دقت در موضوعات تبلیغ 178

11. کار گروهی 179

ج) ارائه محتوا 180

1. تکیه بر جامعیت اسلام 180

2. در نظر گرفتن ابعاد یک موضوع 182

3. بیان دنیا در کنار آخرت 183

4. ترکیب مناسب و موزون 184

5. تبلیغ فرهنگ صحیح و مبارزه با انحرافات و عادات غلط 185

6. پرهیز از بیان اقوال و احتمالات 187

7. صداقت در ارائه مباحث 188

8. آسان و شیرین جلوه دادن دین 189

9. دقت درانگیزه انتخاب موضوع 192

10. تناسب محتوا با زمان و مکان 193

11. تناسب لحن و حرکات دست 195

12. مستند کردن آموزش 195

13. پرداختن به موضوعات واجب 198

14. نقد روحانیت در کنار نقد دیگران 199

15. ارائه نکات مفید و کاربردی 200

16. مدح و نقد مسؤولین نظام 202

17. معرفی منابع بحث 203

18. بازگذاشتن پرونده بحث 204

19. پرهیز از بحثهای تخصصی 205

20 . پرهیز از بحث های جنجالی 206

ص:9

فصل چهارم: مخاطب

1. توجه به اصل نیاز 210

2. سنخیت و تناسب محتوا با مخاطبان 211

3. توجه به آمادگی مخاطب 213

4. توجه و تکریم به مخاطب 215

5. توجه به تنوع سنی و تحصیلی مخاطبان 217

6. انتخاب نسل نو 218

7. نظرخواهی 219

8. استفاده از احساسات و عواطف 220

9. پرهیز از تبعیض 222

10. توجه به ظرفیت و گرایش مخاطبان 224

11. برخورد صمیمی 226

فصل پنجم: سایر نکات

توصیه هایی برای پاسخگویی 228

اصولی برای بیان احکام 229

توصیه جهت پرهیز از برخی آسیب ها 232

رعایت برخی نکات شکلی 233

برخی از سفارشهای تبلیغی و نکات کوتاه استاد 234

شیوه ترغیب بچه ها به نماز 248

برخی اصول تشویق وتوبیخ 250

الف) نکات ضروری در تشویق 250

ب) نکات ضروری در توبیخ 252

آخرین سخن 254

ص:10

امام خمینی (ره) :

تحصیل برای این است که مردم انذار شوند و مسایل به مردم گفته شود. البته حوزه ها باید باشد، حوزه های فقه باید باشد، لکن این مسأله نباید فراموش شود. همان طور که تحصیل یک تکلیف است، تبلیغ بالاتر است از او. تحصیل مقدمه تبلیغ است.(1)

امام خمینی (ره) در حکمی که سال 1361 به حجّت الاسلام قرائتی به عنوان نماینده خود در نهضت سوادآموزی دادند، درباره تجربیات ایشان فرمودند:

نظر به اهمیت امر سواد آموزی و گسترش فرهنگ و معارف اسلامی و با توجه به تجربیاتی که در این باب دارید، جنابعالی را به سمت نماینده خود تعیین می کنم.

اکنون با گذشت بیش از سی سال از آن زمان، به تجربیات ایشان اضافه شده و حیف است این مهارت و تجربه به نسل بعد منتقل نشود.

*****

مقام معظم رهبری دام ظلّه

«...آقای قرائتی یک نمونه ی بسیار خوب و درس آموزی است خود ایشان. اولاً کارهایی را که ایشان مباشر آنها شد، دنبال آنها رفت، همه اش خلأهایی بود که وجود داشت؛ ایشان خلأها را پر کرده؛ خیلی ارزش دارد...

نکته ی دوم که اهمیت آن از نکته ی اول بیشتر هم هست، صفا و خلوص ایشان است. خود این صفا هم موجب شده است که ایشان بتواند کارها را پیش ببرد. خدای متعال با نیت های خالص همراه است؛ خلوص نیت تأثیر عجیبی دارد در پیشرفت کارهایی که با این نیت انجام می گیرد. این هم یک نکته است؛ خیلی مهم است.» (2)

ص:11

بسم الله الرحمن الرحیم

ممتازِ ایشان، مقدار قابل توجهی از تجارب ارزشمند این استاد فرزانه، قابلیت انتقال دارد و در حقیقت، موفقیّت ایشان برآمده از مهارت ها، شیوه ها و نکته هایی است که برای معلّمان و مبلّغان، قابل الگوبرداری و استفاده است و به همین جهت، از سالهای دور تا امروز، حاج آقای قرائتی، با برگزاری دوره های

آموزشی، دغدغه انتقال تجارب خویش را دارد؛ دوره هایی که توانست رویکرد تحصیلی و تبلیغی افراد را عوض کند و افق جدیدی را برای آنان بگشاید.(1)

اثر پیش رو، تلاش اندکی است که می خواهد بخشی از راز و رمزهای توفیق حجة الاسلام قرائتی را بیان نماید و با ترسیم معیارها، شیوه ها و تجارب تبلیغی، چشم انداز نویی را برای معلّمان محترم و مبلّغان گرامی بگشاید. انشاء الله تعالی .

از جمله مهم ترین کارها برای کشف رموز توفیق و تبیین مهارت ها ، اصول و قواعد مؤثر در کار این استاد ارجمند، نگاه دقیق به سبک و سیاق تدریس و کالبد شکافی دروس ایشان بوده است که به اندازه توان و فرصت به این کار پرداخته ام. - که البته هنوز جای کار دارد - ضمن این که نویسنده این کتاب،علاوه بر حضور در دو دوره از کلاسهای آموزشی حاج آقای قرائتی - که برای انتقال تجربه های تبلیغی برگزار شده بود - در کنار تدوین این اثر، از نزدیک و در جلسات متعدّد از بیانات و تجربیات ایشان بهره برده است. همچنین، در کنار نکات بیان شده، در تهیه و تدوین اثر حاضر، علاوه بر نرم افزار مجموعه آثار استاد قرائتی، از برخی کارهای مستقل در خصوص ایشان که به عنوان زندگینامه یا ویژه نامه و... تدوین یافته بود،

ص:13

بهره بردم و در نهایت به فضل الهی و یاری حضرت حق - جلّ و علا - مجموعه حاضر را تدوین نموده­ام.

یادآوری این نکته لازم است که آنچه در تدوین این اثر اهمیت داشت، نگاه ویژه از منظر «تبلیغ» بوده است و حتی فصل اول که به «ویژگی های فردی» اختصاص یافت، تنها از دریچه تبلیغی به این ویژگی ها نگریسته شد. همچنین سعی بر اختصار بوده و برخی مطالب نقل شده با اندکی تصرّف و تلخیص همراه می باشد. ضمن این که در مواردی که نیاز به ارائه نمونه داشت؛ یکی - دو نمونه تقدیم کرده ام که امید است به عنایت خدای متعال، و دعای خیر حضرت ولی عصر - ارواحنا فداه - مفید و مؤثر واقع گردد.

امیدوارم این گام ابتدایی در تهیه اثر حاضر - که در فرصتی محدود صورت گرفته است - بتواند در چاپ های بعدی، تکمیل گردد و ما در ادامه راه، از نگاه تیز بین و تذکر صاحب نظران بهره مند گردیم. همچنین، امید است تا در خصوص سایر بزرگوارانی که در عرصه تبلیغ موفقیت هایی داشته اند، اقداماتی مشابه صورت گیرد تا با هم افزایی تجارب، تبلیغات دینی، رشد و رونقی روز افزون بیابد و جامعه و جهان تشنه، از کوثر زلال معارف، بیش از پیش سیراب گردند. انشاءالله تعالی.

در پایان، از لطف و محبت و حوصله و همراهی و هدایتِ مفسّر ارجمند قرآن کریم حضرت حجة الاسلام و المسلمین استاد قرائتی - دامت توفیقاته - نهایت امتنان را دارم و خدای تعالی را بر این توفیقِ خدمتگزاری شاکرم. «رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا»

حسین صنعت پور امیری

اسفند/1394ه.ش. مصادف با جمادی الثانیه 1437 ه.ق.

ص:14

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم

و بنویسد و سخنرانی کند. در مسائل خانوادگی بتواند پیوند خانوادگی را محکم کند. چگونه منحرفان را هدایت کند و به شبهات پاسخ گوید. در جای خود بگریاند یا بخنداند. چگونه مشاور خوبی باشد؟ چگونه تدریس کند، تبلیغ کند و... .

سن اینجانب از مرز هفتاد می گذرد و بیش از نیم قرن است که طلبه هستم و بیش از سی و پنج سال هر شب جمعه و در ایام ماه رمضان هر روز (غیر از جمعه ها) در صدا و سیما برنامه موفق داشتم. (هذا من فضل ربّی)

ده ها سال است که برای طلاب جوان کلاس هایی داشته ام تا شاید بتوانم مهارت های تدریس و تبلیغی خودم را به دیگران منتقل کنم و از این راه بهره هایی در میان طلاب داخلی و خارجی برده ام.

برادر عزیز جناب حجت الاسلام صنعت پور، چند ماهی است که تقریباً تمام وقت کمر همّت بسته و از یادداشت ها و فیش ها و دوره هایی که دیده بود و کتاب و مجلات و متونی که در این زمینه وجود داشت، با مشورت بنده مهارت هایی که خداوند به بنده داده بود را به قلم درآورد و انصافاً زحمت زیادی کشیده و مرا شرمنده کرده؛ ولی اثر خوبی به جای گذاشتند.

با مطالعه آنچه تدوین شده احساس می کنم هر مبلّغ و معلّمی اگر این کتاب را بخواند، بخش مهمی از عوامل مؤثر در تبلیغ و تدریس را درمی یابد.

این گام نخستین است که با تجربه های دیگران قابل تکمیل است.

جناب حجت الاسلام صنعت پور که از فضلای حوزه هستند و بیش از بیست سال سابقه تبلیغ و تدریس دارد، در این کتاب عوامل و نکات زیادی را گردآوری و چون کارشناس بوده اند، خوب تدوین فرموده­اند.

در این کتاب هرکجا کمالی بوده، از خداوند است و هر کجا نقصی است، از بنده. همان گونه که کره زمین که دور خود و دور خورشید می­چرخد، همیشه گوشه­ای از آن روشن و گوشه­ای تاریک است.

هر کجا زمین که روشن است از خورشید است و هر کجا که تاریک است، از خود زمین است.

در این کتاب نیز هرکمال و تجربه و مهارتی است، هدیه خداوند است و هرکجا

ص:16

عیب و ضعفی است، از ما؛ ولی نباید فراموش کرد که ما سرسفره ی انبیا و اوصیا و قرآن و پیامبر و اهلبیتش نشسته ایم.

سر سفره ی علما و مراجع تقلید و شهدا و نیاکان نشسته ایم و اگر امروز شیشه لوستر یا لامپی هستیم که به نظر خود نور می دهیم، ولی وجود برق از اختراع و زحمات دیگران است.

امروز هم همین لامپ و لوستر به آهن هایی آویزان است که در سقف بکار رفته و مورد غفلت ماست. آری نور از لامپ و لوستر است؛ ولی سنگینی آن و برق از جای دیگر است.

به هرحال از خداوند و اولیای او شاکرم، از نیاکان و والدین و اساتید و شهدا شاکرم.

از جناب آقای صنعت پور و تمام دست اندرکارانی که به نوعی بر من حقی دارند، شاکرم. از کسانی که این نوشته واسطه انتقال تجربه و مهارتی به آنان شد، شاکرم.

و از همه کسانی که نوعی تجربه و مهارتی دارند می خواهم که به هر نحو هنر خود را در اختیار دیگران قرار دهند تا رزق الهی به دیگران نیز برسد. این دشمنان بشریت هستند که با امکانات امروز خود هرگز هنر و حرفه و مهارت را به بشر عرضه نمی کنند؛ ولی هر فیلم و نواری که برای اغفال و انحراف نسل نو باشد، از طریق فضاهای مجازی و غیرمجازی و به هر طریق ممکنی برای نسل نو ارسال می کنند.

محسن قرائتی

ص:17

ص:18

فصل اول:

ویژگی های فردی

در این فصل تنها به گوشه­ای از ویژگی­های شخصی که می­تواند با موضوع تبلیغ در تدریس مرتبط باشد، اشاره و مطالب در قالب عنوان های کلی ذیل بیان می­گردد:

جوّ اجتماعی و یا . . . ؟!»(1)

همچنین، در جای دیگر حاج آقای قرائتی فرمودند:

«یک سال برای زیارت به مشهد مقدّس رفتم. در حرم با حضرت رضا 7 قرار گذاشتم که من یک سال مجّانی برای جوانها واقشار مختلف کلاس برگزار می کنم و در عوض امام رضا علیه السلام نیز از خدا بخواهد من در کارم اخلاص داشته باشم.

مشغول تدریس شدم، سال داشت سپری می شد که روزی همراه با جمعیّت حاضر در جلسه از مسجد بیرون می آمدم، طلبه ای که جلو من راه می رفت، نگاهی به عقب کرد و با آنکه مرا دید؛ ولی به راه خود ادامه داد! من پیش خود گفتم: یا به پشت سر نگاه نکن یا اگر مرا دیدی تعارف کن که: بفرمایید جلو!

ناگهان به یاد قرار با امام رضا 7 افتادم، فهمیدم اخلاص ندارم، خیلی ناراحت شدم. با خود گفتم که قرآن در مورد اولیای خدا می فرماید: «لا نرید منکم جزاءً و لا شکوراً»(2) آنان نه مزد می خواهند و نه انتظار تشکر دارند. من کار مجّانی انجام دادم، ولی توقّع داشتم مردم از من احترام کنند!

خدمت آیة اللَّه میرزا جواد آقا تهرانی(ره) رسیدم وماجرای خود را تعریف کرده و از ایشان چاره جوئی خواستم. یک وقت دیدم این پیرمرد بزرگوار شروع کرد به گریه کردن، نگران شدم که باعث اذیّت ایشان نیز شدم، لذا عذرخواهی کرده و علّت را پرسیدم.

ایشان فرمود: برو حرم، خدمت امام رضا 7 و از حضرت تشکّر کن که الآن فهمیدی مشرک هستی واخلاص نداری، من از خود می ترسم که در آخر عمر با ریش سفید در سنّ نود سالگی مشرک باشم و خود متوجّه نباشم.»(3)

به یقین، یکی از رموز موفقیت و برکت عمر حجة الاسلام قرائتی در جملات ذیل نهفته است که فرموده­اند:

«با لطف الهی؛ سعی داشتم برای آینده خودم طراحی نکنم که مثلًا درس چه

ص:21

کسی بروم که بگویم شاگرد که هستم، با چه کسی عکس بگیرم تا آن را تابلو کنم. با چه ژستی حرکت کنم یا حرف

بزنم. یا چه بحثی مطرح کنم که نشانه کذا باشد. در روابط اجتماعی در فکر آن نبودم که من منزل او بروم یا او باید اول به منزل ما بیاید. این قبیل افکار و محاسبات دامی است که انسان را از حریّت و آزادی و اخلاص دور می کند. باید بدانیم همه کارها دست خداست. خداوند با «اوهن البیوت» (تار عنکبوت) «اشرف المخلوق» (پیامبر اسلام) را در غار حفظ می کند یا کلاغی را مأمور آموزش انسان قرار می دهد که چگونه مرده را باید دفن کرد. اگر خدا بخواهد، برکت کار عنکبوت و کلاغ از هزاران نفر بیشتر خواهد بود.»(1)

ونکته دیگر این که این معلّم فرزانه، در خصوص بحث اخلاص فرمودند:

«روزی به شهید مطهری(ره) گفتم که می خواهم از گروه مؤلفان تفسیر نمونه فاصله بگیرم و همکاری­ام را قطع کنم. شهید مطهری(ره) علت را جویا شد و من گفتم که چون اخلاص ندارم؛ ایشان پرسید که از کجا این حرف را می­زنید؟من گفتم: وقتی تفسیر چاپ شد، اول نگاه کردم که آیا در شناسنامه کتاب نام من - که از مؤلفان بودم - نوشته شده، دیدم، نام من ذکر شد. دوباره دقت کردم که اسم من در بین همکاران چندمین نام است؟ و این یعنی که نیت من خالص نیست. شهید مطهری(ره) به من فرمود: «بزرگی می فرمود: در قضاوت، اگر اخلاص هم داشتی، عجله نکن و در عبادت، اخلاص داشتی انجام بده و اخلاص نداشتی، انجام نده و در تبلیغ چه اخلاص داشتی و چه اخلاص نداشتی، تبلیغ بکن.

آری! حجه الاسلام قرائتی، با تلاش برای کسب اخلاص تبلیغ کرد و این موارد بخشی از دلواپسی­های ایشان است و هنوز هم این دغدغه از دلمشغولی­های اوست(2)

که برای هر مبلّغی لازم است. از سفارش­های شنیدنی ایشان در این

ص:22

خصوص این که:

«ما باید به این جملات شهید محراب آیت الله مدنی(ره) توجه کنیم که به خدایش عرضه می داشت: ای خدا! اگر اخلاص نداریم، اخلاص را دوست داریم. خدایا به خاطر اینکه اخلاص را

دوست داریم به ما اخلاص بده. زیرا داشتن اخلاص مشکل است.»

کلام خدا نور است، تا به حال در راه تبلیغ درمانده نشده ام. حتی زمانی هم که برای ادامه تحصیل وارد حوزه علمیه قم شدم، در کنار لمعه (کتاب درسی رسمی حوزه)، تفسیر «مجمع البیان» را با برخی از دوستان، مطالعه و مباحثه می کردم. (1)»

حجة الاسلام قرائتی، پس از دروس سطح و مقداری از درس خارج، به فکر یادداشت کردن خلاصه مطالعات و مباحثات تفسیری اش شد و این کار را تا پایان چند جزء ادامه داد. در همین ایام با ارائه نوشته های تفسیری خود به آیت اللّه العظمی مکارم شیرازی - دامت برکاته - به نویسندگان تفسیر نمونه پیوست. تقریبا نیمی از تفسیر نمونه تمام شده بود که انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی (ره) به پیروزی رسید واین معلّم فرزانه، به پیشنهاد علامه شهید مطهری (ره) و

موافقت امام خمینی (ره) برای اجرای برنامه درسهایی از قرآن، به تلویزیون رفت.

ایشان در این زمان، به این فکر می افتد که تادرس تفسیری را در سطح فهم عموم شروع کند. برای این کار با گرفتن دو همکار، علاوه بر تفسیر نمونه از ده تفسیر دیگر یادداشت برداری کرد و برنامه تفسیر خود را با عنوان «آینه وحی» از سال 69 در رادیو آغاز نمود. پس از ضبظ صوتی تفسیر و پخش و تدوین آن در قالب تفسیر نور، به همت این معلّم پرکار، در مرحله بعد تفسیر نور به صورت تصویری تهیه شد و تا امروز نیز، با همه فعالیت های قرآنی، این کتاب الهی در صدر مطالعات ایشان قرار دارد و چه بسا این انس با کتاب و تبلغ دین، استجابت دعای پدر بزرگوارش (ره) بود که در کنار کعبه با دل شکسته دعا کرد که:

«ای خالق یکتا! فرزندی به من عطا فرما که مبلّغ قرآن و دین تو باشد.»(2)

پیوسته بر این امر مراقبت می نمودند و در این خصوص فرمودند:

«سالی که امام در ترکیه تبعید بودند، من طلبه ی نجف بودم . حاجاتی داشتم ؛ همسر، مسکن، مال، قلم، بیان، تبلیغ و... من دیدم خیلی حاجت دارم، بین ائمه: تقسیم کردم. اینها خیلی بزرگوارند و هرکس به اینها متوّسل شود، مصلحت باشد، نتیجه می گیرد. «وَ فَازَ مَنْ تَمَسَّکَ بِکُم»(1)

مسأله ی تبلیغم را به امام جواد علیه السلام واگذار کردم و از ایشان خواستم تا در تبلیغ موفّق باشم. از قضاء بیشترین توفیقاتم در تبلیغ بوده است و آن را وامدار جواد الائمه 7 هستم.»

حجه الاسلام بهشتی، که از همکاران نزدیک به حجة الاسلام قرائتی است، در خصوص این روحیه ایشان می­فرمایند:

«هرکس مدت کوتاهی با ایشان حشر و نشر داشته باشد، نقش توسّل به پیامبر عزیز و اهل بیت پاکش: را در زندگی ایشان و به ویژه در کار تبلیغ مشاهده می کند. وقتی به گذشته ایشان و دوران جوانی شان سرک می کشیم، می بینیم بسیاری از موفقیت های امروزشان استجابت دعاهایی است که در جوار حرم آل البیت از خدا خواسته اند. حقیقتاً به توسل، به عنوان یک اهرم برای

موفقیت در کار تبلیغ نگاه کرده اند. توفیق فهم درست معارف، توفیق اخلاص در تبلیغ، توفیق تأثیر در مخاطبان، توفیق فراهم شدن محافل تبلیغی، توفیق برکت در کار و مصونیت از انحراف و خطا، عجب و غرور، اینها دستاوردهای توسل ایشان به اهل بیت پیامبر: است. ایشان می فرمودند: در ماه رمضانی که توفیق شد یک ماه در حرم عسکریین علیهما السلام باشم، گاهی شبها من بودم و ضریح مطهر و این دو امام معصوم. دکمه پیراهنم را باز می کردم و سینه ام را به ضریح می گذاشتم و از این دو معصوم می خواستم که نظر بفرمایند تا قلب من از شرک و شک و ریب و انحراف مصون بماند.

بارها و بارها تقاضاهای تبلیغی خود را از حضرت امام رضا علیه السلام خواسته اند و آن امام رئوف خیلی زود مرحمت فرموده است.

ص:25

وقتی ایشان کتابی تألیف می کرد، دست نوشته خود را قبل از چاپ به ضریح امام رضا علیه السلام متبرک می نمود. در دعاها و نیایش های فردی و جمعی هم هیچ گاه از آن ذخایر الهی غافل نیست.»(1)

بگویم. بعضی از دوستان می گفتند: کلاس بچه ها برای تو مقام و درجه و امکاناتی نخواهد داشت. باید به درسهای حوزه بیشتر توجه کنی تا به درجه ای برسی، ولی من راه خود را رفتم. امروز محبت و لطف خداوند و عنایات مقام معظم رهبری و حوزه و دانشگاه را نسبت به خود به قدری می بینم که شرمنده خداوندم. در مناجات شعبانیه می خوانیم: «الَهی بِیَدِکَ لَا بِیَدِ غَیْرِکَ زِیَادَتِی وَ نَقْصِی». (1)

ایشان، این روحیه واقع گرایی را، در عرصه کار اجرایی، در تبلیغ و در همه کارهای خود دارد. بخش هایی از این روحیه، در کتاب خاطرات و زندگینامه ایشان آمده است. در اینجا، دو نمونه را ارائه می دهیم:

الف) نمونه اول: «یکی از فضلاء می گوید که به همراه حاج آقای قرائتی، برای تبلیغ دهه محرم، به کاشان رفته بودیم. وسط دهه بود که حاج آقا فرمودند: «بسیاری از بزرگان اهل منبر در کاشان حضور دارند و ضرورتی ندارد تا ما هم در اینجا باشیم؛ بلکه ما به جبهه برویم. «و از فردا حرکت کرده و به طرف جبهه رفتیم.»(2)

ب) نمونه دوم: «از شهری آمده بودند تا مرا برای سخنرانی درمکان بزرگی در بازار دعوت کنند. برنامه برای ایام فاطمیه بود. گفتم برای این مناسبت از فلانی دعوت کنید که در خصوص حضرت فاطمه سلام الله علیها کتاب نوشته است که از من بهتراست. ضمن این که شما رئیس آموزش و پرورش را ببینید تا با همکاری ایشان دختران دبیرستانی را در استادیوم ورزشی جمع و این بزرگوار که نویسنده کتاب در خصوص حضرت زهراء سلام الله علیها است، برای آنها سخنرانی کند. از من دعوت کردن، غلط است؛ زیرا هم اطلاعاتم راجع به حضرت زهرا سلام الله علیها کم است و هم می خواهید تا برای بازاری ها صحبت کنم. حاجی بازاری ها، درباره حضرت زهرا سلام الله علیها بدانند یا ندانند خیلی فرق ندارد. دختران دبیرستانی باید بدانندکه حضرت زهرا سلام الله علیها که بوده است. پس هم جایش غلط است (در بازار) هم مستمع غلط است (حاجی های پیر مرد) هم گوینده اش غلط است (که من هستم)؛ یعنی غلطِ در غلطِ در غلط. یک مقدار

ص:27

سرشان را پایین انداختند و به هم نگاه کردند و رفتند

سراغ همین کاری که گفتم.»(1)

و به انواع شبهات پاسخ می دهند و صدها کتاب و مجله و بروشور را تولید و چاپ کرده اند و تاسیس دو مرکز تخصصی نماز و مهدویت در حوزه قم را می توان از الطاف الهی دانست که شامل حال بنده و همکارانی که در این موسسات هستند می باشد که یکی از آنها ایجاد درس خارج برای مسائل مهدویت و پایان نامه های علمی راجع به این موضوع است که در مرکز قم انجام می شود و من سهمی در آن ندارم؛ ولی جزو الطاف الهی به اینجانب بوده است.»

ظهر که می شود در خیابان هایش، بازارهایش اذان بگویند. شما اگر اذان بگویید خیلی از مفاسد کم می شود. جایی که آدم های هرزه هستند دو نفر که اذان بگویند آن ها خودشان را جمع می کنند و می گویند نه این جا جایش نیست، حدیث داریم: صدای اللهُ اکبر که بلند شد شیطان ها در می روند. . .»(1)

می کرد، به طوری که اگر یک فرد ناشناس وارد مجلس می شد، او را نمی شناخت . به هنگام نشستن با اصحاب خود، دایره وار می نشست به طوری که بالا و پایین برای جلسه مطرح نباشد.

همچنین، لباس وکفش خود را وصله می کرد. هیچ گاه خود را از انسان های فقیر جدا نمی کرد و از معاشرت و غذا خوردن با آنان اکراه نداشت واگر یک مسکین و فقیری او را دعوت می کرد، می پذیرفت با مردم راحت و خودمانی بود؛ وقتی آنان می خندیدند، می خندید و ایرادی به حرف های حلال نمی گرفت. در برخوردش تشریفاتی نداشت؛ اگر فرش نبود، روی خاک می نشست. هم بر اسب سوار می شد و هم بر شتر وگاهی هم سوار الاغ بی پالان می شد. وقتی کسی در مواجه با ایشان از هیبت آن حضرت لرزید، فرمود: «چرا از من می ترسی؟ من پادشاه نیستم.»(1)

از دلائل مهم محبوبیت و موفقیت حجة الاسلام قرائتی، این که در حد توان خود از این شیوه پسندیده رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم پیروی نموده و بی تکلفی را در دستور کار خود قرار داده است؛ در گفتار و رفتار، پوشش، در نشست و برخاست، در قبول دعوت، در نوع مخاطب، مکان تبلیغ و. . . بی

تکلّف است. در خصوص این موضوع، نکات و مطالب فراوانی می توان بیان کرد؛ اما فقط از منظر موضوع کتاب، به چند نمونه از بی تکلفی ایشان در تبلیغ اشاره می کنیم. ابتداء، برخی از سخنان ایشان که بیانگر این روحیه است:

«هرگاه انجام کاری را لازم می دانستم، منتظر حکم و اعتبار و یاور و امکانات نبودم و با دست خالی به تنهایی شروع می کردم. یادم نمی رود برای اولین جلسه در مشهد حتی تابلو و تخته سیاه نداشتم. کارتون مقوایی را پاره کردم و به جای تخته قرار دادم و از زغال به جای گچ و از جوراب به جای تخته پاک کن استفاده کردم.(2)

در ستادهایی که تشکیل دادم، منتظر هیچ حکمی نبودم و با توکل به خدا ستاد نماز

ص:31

و زکات و تفسیر را تشکیل دادم، ولی خداوند بعد از شروع، همه چیز را برای من مهیا کرد. «الْحَمْدُللَّهِ رَبِّ الْعالَمین»(1)

- برای کلاس ها، حتی تخته سیاه را با تاکسی حمل می­کردم و حتی گچ و تخته پاک کن را هم همراه داشتم.

- «در سی سال تلویزیون، با ساده ترین ابزار (تخته سیاه و گچ)، بدون تغییر لباس، لهجه، قیافه، وسایل کمک آموزشی جدید و بدون تغییر دکور و آرم و عنوان کار کردم تا نشان دهم با ساده ترین وسایل هم می توان موفق بود.»(2)

- در خانه ام با لطف الهی یک دوره تفسیر قرآن را آیه به آیه و در زمان های کوتاه هفت تا ده دقیقه فیلمبرداری کردم. دیدم اگر بخواهم منتظر دعوت و امکانات باشم، حتی یک جزء تفسیر را نمی توانم ضبط کنم. . . (3)

- خود دعوتی: لازم نبود در خانه بنشینم، مردم از من دعوت کنند. من خودم را دعوت می کنم. بعد از شهرتم، جاهایی که دعوتم می کنند، وقت ندارم، نمی روم. اما یک جایی ببینم حساس است، زنگ می زنم که من آمادگی دارم که بیایم. (4)

اما دو نمونه رفتاری:

الف) نمونه اول: «می خواستم در قم برای طلبه ها کلاسی به سبک جدید بگذارم؛ کسی نبود تا تبلیغ کند و خودم هم معتقد بودم که این روش کلاسداری برای آنها مفید است. لذا اطلاعیه را روی کاغذ نوشتم و چند کپی از آن گرفتم و به مدرسه فیضیه آمدم تا در جای مناسب نصب کنم. یکی از اساتید دلش برای من سوخت. با اصرار اطلاعیه را از من گرفت که بچسباند؛ طلبه ها وقتی آن استاد را دیددند، همه برگه ها را ازمن گرفتند و پخش کردند. پس از آن، بحمدالله تعالی کلاس برگزار گردید.»(5)

ب) نمونه دوم: «قبل از انقلاب وقتی در قم خواستم برای بچه ها کلاس بگذارم،

ص:32

یکی یکی در خانه های همسایه را زدم، وگفتم بچه هایتان را به کلاسم بفرستید. بعد اصول دین را یاد می دادم و برای آنها قصه می گفتم و هر بار با چیزی؛ مثل پرتقال، گز، شربت یا . . . پذیرائی می کردم. (1)یا این که قبل از انقلاب، زمانی آیت الله مشکینی (ره) به یکی از علمای شهری نامه ای داد که: «این آقای قرائتی است و جوانها را دعوت کن تا به کلاس ایشان بیایند و او صحبت بکند.: آن عالم فرمود که: «من از کجا بدانم که این نامه را آیت الله مشکینی داده است؟!» گفتم: اگر شک داری بده به من! نامه را گرفتم و خودم به خیابان و بازار رفتم و به جوانها گفتم فردا به فلان مسجد بیایید و برنامه ای ببینید. خودم جوانها را دعوت کردم و تخته سیاهی هم گرفتم و خودم کارها را انجام دادم. بعد، جلسه درس ما گل کرد وهفته های بعد خیلی شلوغ شد.»(2)

تبلیغ) و مکان (مسجد، حسینیه و. . . ) نشد. در خیلی از مواقع صبحانه را در مسیر و در ماشین خورد و می خورد و روزی برای رسیدن به موقع سخنرانی، سوار آمبولانس شد. . . (1)

حاج آقای قرائتی، ضمن احترام به عرف صحیح، در مواردی که قیدهای غلط ومزاحمی باشد و یا مبنای صحیح شرعی و عرفی نداشته باشد، و یا این که ضرورتی اقتضاء کند، خط شکنی و خرق عادت می نماید. دو نمونه رفتاری:

الف) نمونه اول: در یکی از برنامه های شهرداری تهران که برای تعدادی از کارکنان آرامستانها برنامه ای ترتیب یافته بود، وقتی محل نشستن ایشان به گونه ای بود که دید لازم را برای همه مخاطبان نداشت، ایشان درخواست کرد تا یک صندلی بیاورند و بعد با کمک عوامل اجرایی، صندلی سخنرانی را بالای یک میز که استحکام مناسب را داشت، قرار دادند و از روی صندلی دیگری که آورده بودند، به بالای میز رفت و در شرایطی قرار گرفت که همه مخاطبان ایشان را به راحتی می دیدند. این اقدام سبب شد که مخاطبان برای مدتی حاج آقای قرائتی را تشویق کردند.

ب) نمونه دوم: من معتقدم که در مسجد باید برنامه ها گروه گروه باشد. قبل از انقلاب، در ماه رمضانی، پیش نماز مسجدی بودم، در شب قدر مسجد شلوغ بود. گفتم افراد را گروه گروه می کنیم ؛ یک دسته از آنها که قرآن بلد ومسجدی بودند، را به یک قسمت مسجد هدایت کردم وگفتم: شما دعای جوشن کبیر، بخوانید. دسته دیگر کسانی بودند که در نماز مشکل داشتند که کسی را بالای سرشان گذاشتم تا نمازشان کنترل و تصحیح نماید و عده­ای هم که تازه به مسجد آمدند و

ص:34

سؤالاتی داشتند، آنها را به گوشه­ای برده و جلسه پرسش و پاسخ گذاشتم. اگرچه هیئت امناء از این برنامه

دلخور شدند؛ ولی در آن شرایط این برنامه لازم بود. (1)

اصلاحات و تغییرات به شرطی مفید است که اصل کار با ریا و سُمعه وعُجب، حبط و باطل نشده باشد.

به هر حال زحمت ها کشیدم، ولی نمی دانم حتّی یک صفحه ی آن در قیامت سبب نجاتم خواهد شد یا نه!

البتّه قرآن نور است ونقص از کار ونوشته های ماست. به هر حال به لطف خداوند امیدوارم تا همان گونه که در گلستان، خاک به گل تبدیل می شود، در سایه ی آیات

نورانی قرآن، نوشته های ما نیز به نور تبدیل شود. الّلهم آمین

ب) نمونه دوم: حاج آقای قرائتی در پاسخ به این سؤال که«امروز که به گذشته نگاه می کنید از این که دنبال اجتهاد و مرجعیت و این جور مسائل نرفتید و در حوزه دیگری مشغول شدید، وچنین راهی را انتخاب کردید، احساس رضایت می کنید یا نه؟» فرمودند: من ذره ای پشیمان نیستم. دغدغه ای دارم که آیا خدا قبول می کند یا نه؟ خالص است یا نیست؟ قبول شد یا نشد؟ قبول بشود و از بین نرود. حذف نشود، نابود نشود. چون خیلی وقت ها یک چراغ را روشن می کنیم، و بعد خاموش می نماییم. حوادثی؛ مانند بدعاقبت شدن، بی دین شدن و. . . که من از آن ها خبر ندارم. خدا ما را از آنها حفظ کند. ولی ذره ای پشیمان نیستم. الآن هم اگر به گذشته برگردم، همان کار را می کنم که چهل سال پیش کردم.»(1)

ترویج آن از مال و زندگی­اش گذشت و نهضتی را در این عرصه بر انگیخت و متولّیان نهادهای دینی و فرهنگی را به این مهم توجه داد.

از نماز گفت و اهمیت تبلیغ نماز ؛ خودش به نماز اول وقت(1)

و نماز جمعه اهتمام ورزید و در تبلیغ این موضوع مهم گام های زیادی گرفت و برای راه اندازی نماز مدارس، ادارات و ساخت وساز مساجد و نماز خانه هاو. . . و راه اندازی نماز ظهر عاشورا و. . . تلاش کرد.

از سادگی گفت، خودش با پوشش ساده در همه جا ظاهر شد. با محافظانش دوستانه و بدون

تشریفات برخورد کرد و می کند و در عرصه ی تبلیغ نیز گرفتار عناوین و القاب نشد؛ بلکه «حاج آقای قرائتی» معروفترین عنوانی است که همه ایشان را به همین عنوان می شناسند و در برنامه ها و خیر مقدم ها از ایشان یاد می کنند.

از بی تکلفی گفت، و این روحیه را به صورت ملموس در زندگی اش پیاده کرده است. در رفتن به برنامه ها بدون تشریفات حاضر شد. درپذیرش دعوتها، پاسخ دادن به تلفنها، غذا خوردن، سادگی دفتر کار از دواج فرزندان(2) و. . . بی تکلف عمل کرد.

از مردمی بودن گفت و با همه شهرتش، در کنار مردم و از جنس مردم بود و هر کجا حضور پیدا کرد، مردم به خاطر صفا و سادگی اش به دورش حلقه زده و در چهره اش، تفرّعن، هیبت و حالت عبوسی نبود تا مردم را گریزان کند.

از انفاق گفت وخودش با فروش خانه قدیمی و بخشی از هدایایی که مردم دادند

ص:37

در یکی از نقاط لازم و ضروری برای ساخت مسجد اقدام و نزدیک به نصف هزینه آن را متقبّل شد و این در حالی است که ایشان برای جمع کردن مرید، یک ریال هزینه نکرد ونمی­کند و در این زمینه به دست و دلبازی شهره نیست.

از پرکاری و اهتمام به وقت و ارزش عمر گفت و خود برای وقت، ارزش فراوان قائل شد وسعی کرد تا از همه پاره وقت های زندگی استفاده کند وعمرش، پِرتی و دور ریز نداشته باشد. یا مطالعه و تحقیق، یا هدایت ومدیریت امور دینی و فرهنگی(ستاد اقامه نماز و. . . ) و یا تبلیغ. و البته غالب سفرهایش تبلیغی بود و گاهی در کنار کارِ تبلیغی، سیاحتی هم داشت.

از عدم در خواست مزد گفت و خود به آن وفادار بود ودادن هدیه و ندادن آن تأثیری در کارش نگذاشت.

از بخل نداشتن گفت و خود همه آثار علمی و فیش های تبلیغی خود را در اختیار مبلغان ومعلمان گذاشت و برای انتشار کتاب هایش توسط نهادها و سازمانهای فرهنگی - که بر اساس سود جویی و تجارت نباشد - اعلام آمادگی نمود و بدون در خواست حق التألیفی آنها را در اختیار قرار داد.

و از. . . گفت و. . . دهها فضیلتی که سعی کرد تا به عنوان روحانی، مقیّد به آن باشد.

تلاشهای فراوانی داشته و دارد و با سوز درونی که دارد، پیوسته بی قراری می کند. ناله ها و نامه های ایشان در سالهای پس از انقلاب، موجهایی را در عرصه تبلیغ دین ایجاد نموده و توانسته است، حرکت آفرین باشد. از کارهای مهمّ ایشان، پیگیری جدّی جهتِ محور قرار دادنِ قرآن کریم در تبلیغ و بهره بهتر و بیشتر گرفتن مبلّغان از این کتاب آسمانی است. ایشان می فرماید:

«همین که دیدم در حوزه ها توجه به تفسیر قرآن، بیشتر در آیات فقهی است و سایر آیات آن گونه که باید مورد توجه نیست، به منزل مراجع رفتم و ناله ها سردادم. از جمله استاد بزرگترین درس فقه حوزه قم، آیت اللّه العظمی وحید خراسانی، سخنان و ناله ام را آن گونه پسندید که فرمود: من درسم را تعطیل می کنم و شما به جای من منبر روید و این ناله را به گوش فضلا برسانید. همین کار در درس های آیات عظام دیگر مکارم شیرازی، سبحانی، حاج آقا مجتبی تهرانی و فلسفی در مشهد تکرار و اقرارات بزرگانی نظیر ملاصدرا، فیض کاشانی، امام خمینی، آیت اللّه شهید صدر، آیت اللّه مدنی و دیگران را که در پایان عمر از کم توجهی به تفسیر و تدبر قرآن داشته اند، در تیراژ بسیار تکثیر و میان حوزه ها منتشر کردم. در نامه به ائمه جمعه، جامعه مدرسین، جامعه وعاظ و هزاران طلبه در سراسر کشور آن گونه گفتم که بحمداللّه حرکت هایی پدید آمد از جمله درس تفسیر آیت اللّه وحید هرهفته روزهای چهارشنبه به جای درس فقه و تفسیر آیت اللّه مکارم در حرم حضرت معصومه سلام الله علیها و تفسیر آیت اللّه سبحانی در مدرسه حجتیه در ماه رمضان و بسیاری از افراد و اساتید دیگر. (البته نمی گویم این حرکات به خاطر ناله من بود، ولی با فضل الهی درس تفسیر و ستاد تفسیر در حوزه ها و مساجد کم و بیش راه افتاد).

مرحوم آیت اللّه فاضل لنکرانی اساتید حوزه قم را دعوت و من از تهران به قم رفتم و در حضور ایشان ناله تفسیر سر دادم و این ناله ها نیز در حوزه بی اثر نبود.»(1)

حجة الاسلام قرائتی، به تحرک و تلاش شخصی خود قانع نبوده، بلکه برای به

ص:39

حرکت درآوردن دیگران و بسیج افراد و امکانات برای ترویج معارف و تبلیغ دین و ایجاد دغدغه در متولیان دینی وفرهنگی، ده ها نامه به افراد حقیقی و حقوقی نوشته اند که برخی از آنها مفصّل است. بعضی از مخاطبان نامه ایشان عبارتند از: شورای عالی مدیریت حوزه، آیت الله العظمی فاضل لنکرانی و مدرسین بزرگوار، امام جمعه های محترم، علما و مدیران حوزه و ائمه جماعت، وزیر آموزش و پرورش، فارغ التحصیلان (نامه ای و ناله ای)، طلاب و دانشجویان (در آستانه تابستان)، نمایندگان شورای اسلامی روستا، دختران جوان، عزادازان حسینی، مسؤولان هیأت های مذهبی.

تلویزیون ندیده

ام.»

فیش های تبلیغی حاج آقای قرائتی، ضمن این که بیانگر کوشش عالمی است که عمرش را در راه تبلیغ، گذاشت، نمونه­ای از مجاهدت عالمانه ایشان، در فراگیری دانش و ارتقای معلومات می باشد و گلچینی از مطالب برگزیده ای است که ایشان، با حوصله و علاقه از بین مطالعات فراوان، انتخاب و دسته بندی نموده است. بدون تردید، این فیش ها که حاصل عمر مطالعات و بیانگر زحمات طاقت فرسای این معلّم پرتلاش در مطالعه است، یکی از پشتوانه های تبلیغی این استاد فرزانه بوده و نقش مهمی در موفقیت تبلیغی ایشان داشته است.

در خصوص روحیه طلبگی حجة الاسلام قرائتی، نکات فراوانی وجود دارد. شاید خواندن خاطره ذیل که مربوط به دوره جوانی ایشان است، بتواند گوشه­ای از آن عشق سرشار که در سینه­اش موج می­زند، را ترسیم نماید:

«مدتی که مرحوم مطهری به قم می آمد، ایشان را به خانه می آوردم؛ از ایشان پذیرایی می کردیم و چون بچه ام کوچک بود؛ بغل می کردم وداخل کوچه می بردم تا خانه آرام باشد که ایشان یک نیم ساعت بعد از نماز بخوابد و بعد از خواب برای کلاس و سخنرانی می رفت و پس از برنامه، وقتی می خواست به تهران برود، من با ایشان تا اول تهران می آمدم؛ وچون آن زمان اتوبان نبود از جاده قدیم سه ساعت طول می کشید و من در این فاصله از ایشان سؤال می کردم و چیزهای زیادی از ایشان فرا گرفتم.»(1)

«ما در اسلام تعطیلی نداریم. یک آیه داریم برای نماز جمعه که می فرماید: «وَ ذَرُوا الْبَیْع (جمعه/ 9) داد و ستد را برای نماز جمعه رها کنید و کار را تعطیل نمایید و زمانی که نماز جمعه به پایان رسید در زمین برای کسب و کار و رسیدن به فضل الهی پخش شوید. جمعه هم روز کار

است؛ اما کار متفاوت: برای نماز جمعه، غسل جمعه، دید و بازدید و عیادت و. . . . قرآن می فرماید: «فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ ؛ پس هر وقت (از کاری) فراغت یافتی (برای کار جدید) خود را به تعب انداز.» (شرح/7) «ما می توانیم جوری برنامه ریزی کنیم که یک دقیقه از عمرمان هم حرام نشود ویک هسته خرما را به یک درخت تبدیل نماییم.»

از توفیقات حجة الاسلام قرائتی، بهره مفید گرفتن از عمر و اغتنام فرصتهاست. ایشان، روحیه کار و تلاش را از ابتدای طلبگی با خود داشته است و در این خصوص می فرمایند:

«استفاده از تعطیلات برای من مبارک بود. مثلًا جمعه ها مباحثه ی نهج البلاغه داشتیم. شب های پنج شنبه و صبح های پنج شنبه و تابستان ها در خدمت آیت اللّه العظمی مکارم شیرازی بیست و هفت جلد تفسیر نمونه را همراه با دوستان دانشمند نوشتیم.»(1)

همچنین در جایی بیان فرمودند که: «اگرچه از خداوند شرمنده ام که ساعات و روزهایی را هدر داده ام، ولی در بسیاری از جلسات مهمانی تلاش می کردم جلسه را از گفتگوهای عادی به بحث های علمی و تبلیغی، تحقیقاتی و خدماتی تبدیل کنم که در کنار دید و بازدید و تفریح کاری هم انجام شده باشد، گره ای باز شود و مشکلی حل گردد یا آموزشی داده شود.»(2)

حاج آقای قرائتی، در مسیر سفرهای تبلیغی، در فرودگاه، در ماشین و بین راه، به طریقی مشغول کاری مفید می شود. برخی از همراهان ایشان نقل می نمایند که وقتی تأخیری در پرواز هواپیما پیش می آمد، از همین وقت استفاده می کرده است و درگوشه ای از فرودگاه به مطالعه ونوشتن می پرداخت و در حقیقت تفسیر نور،

ص:42

حاصل یک نشستن طولانی در گوشه کتابخانه ای آرام نبوده است؛ بلکه اثری است که از دل پاره وقتها و در بین سفرها و اماکن تبلیغی متعدد شکل گرفته است.

حاج آقا، در بسیاری از مواقع، صبحانه ساده خود را در مسیر راه و در داخل ماشین می خورد و در مسیری که برای سفر تبلیغی می روند؛ بسیار از امور اجرایی ؛ مانند امور اقامه نماز، تفسیر، ارتباط با مدیران و متولیان تبلیغ و . . . را با تلفن همراه پیگیری می کنند. در کنارهمراهی با انقلاب اسلامی و حضور درکارهای اجرایی متنوع، و داشتن جلسات متعدد و سفرهای تبلیغی گوناگون و. . . ؛ داشتن آثار فراوان و با برکت علمی - ازجمله تفسیر مبارک «نور»- شاهد مهمی از استفاده مناسب

ایشان از گوهر گرانبهای وقت است.

چون ما پیدا نیستیم، شاید ذخیره قیامت باشد. ولی آنچه را خود ما بیان می کنیم یا می نویسیم، چون خود ما مطرح می شویم، خطر ریا در آن بیشتر است.»(1)

همچنین فرمودند: «سی دی های آثار بنده قفل ندارد واگر موسسه و سازمانی بدون سود بخواهد کتاب های مرا چاپ کند، بدون دریافت وجهی به او اجازه می دهم. همچنین، اجازه تکثیر نوارهای خود را به مؤسسات غیرشخصی دادم. میلیونها جلد تفسیر سوره های لقمان، حجرات، کتاب تمثیلات

و غیر آن منتشر شد و حق التألیف نگرفتم و این کار را لطف خداوند می دانم. اگر مرحوم حاج شیخ عباس قمی برای کتاب مفاتیح خود شروط مادی می گذاشت، این همه تجدید چاپ نمی شد. البته در اجازه دادن باید جلوی سوءاستفاده دیگران را گرفت.»

«من معلم قرآن هستم؛ اگر خدا قبول کند، می خواهم معلم قرآن باشم. شیرین ترین لقب برای من معلم قرآن است.»

او معلمی را با تدریس برای بچه ها آغاز کرد و این انتخاب را با همه وجودش علاقه داشت. چه افرادی بودند که این معلّم با علاقه را از این کار نهی می­کردند(1)؛

اما ایشان زیر بار نرفت. در سال پنجاه و نه، در یکی از برنامه های درسهایی از قرآن فرمودند:

«بنده خودم تقریباً چهارده سال پیش کاشان بودم.(2)

یک عده از بچه ها را جمع کردم و برای ایشان قصه می گفتم. خیلی ها به من گفتند: تو سبک می شوی! فردا به تو نخواهند گفت که فلانی دانشمند است. می گویند معلم بچه هاست، سبک می شوی. این کار را رها کن و در مساجد برو، به

منبر برو.»

و امروز به طور مکرر، وقتی از ایشان سؤال می شود که آیا پشیمان نیستید؟ می­فرماید:

«ذره ای پشیمان نیستم. الآن هم اگر به گذشته برگردم، همان کار را می کنم که چهل سال پیش کرده ام.»(3)

تمام دغدغه ایشان، معلمی و ترویج دین و احیای شعائر است؛ و به توفیق الهی پایه گذار سنت های حسنه­ای در کشور شد. ایشان در خصوص نوع گرایشهایش

ص:45

می فرماید:

«من چون نه سیاسی هستم، نه نظامی و نه اقتصادی، در دنیای معلمی بودم و توجهم به نماز و زکات و تفسیر و امور تبلیغی و دینی بیش از مسائل دیگر شد. حتی ذهنم نیست که نماینده مجلس بشوم، چون افرادی هستند که هم آمادگی دارند و هم حوصله شان می رسد.»

همچنین، با این که سی سال معاون وزیر آموزش و پرورش بودند، اما می فرمایند:

«علاقه من به تبلیغ و کلاسداری بیش از معاون وزیر بودن بود و لذا امضاهای من معمولا به نام محسن قرائتی و نماینده امام بود و هر جا که لازم بود و به ندرت با عنوان معاون وزیر امضاء می کردم.»(1)

معلّم با صداقت را مرور می کنیم:

«قبل از انقلاب، روزی برای جلسه پاسخ به سئوالات دعوت شدم . عده­ای از دانشجویان وروشنفکران جمع شدند؛ سؤال کردند، من گفتم بلد نیستم و این کار تا بیست سؤال ادامه پیدا کرد و من هر بار گفتم: بلد نیستم و در نهایت جلسه را ترک کردم.

من بیرون آمدم ودر حال رفتن بودم که عده ای از همین جوانها به دنبال من آمدم و به خاطر این صراحت لهجه از من تشکر کرده و مرا در آغوش گرفتند و وقتی علت را پرسیدم، گفتند: خوشمان آمد که چندین بارگفتی بلد نیستم.»

ایشان است که سبب برکت تبلیغ و توفیق در کارش می­گردد. (1) برخی نمونه ها از«درسهایی از قرآن»:

- . . . مَثَل را خدا به ذهنم انداخت؛ خدا قدرت تمثیل را به من داده است.

- راجع به اشتغال مطالبی را در جلسه قبل گفتم. چند روز پیش خدا به ذهنم مطالبی انداخت؛ اولویت ها در ایجاد اشتغال یا در انتخاب شغل و . . .

- یک نکته لطیفی خدا به ذهنم انداخته برای شما بگویم. قرآن چند جا پیغمبر را تهدید می کند یک جا راجع به خدا، یک جا راجع به امام، راجع به توحید می گوید: «لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ» (زمر/ 65) راجع به امامت هم تهدید می کند: «وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ» اگر علی را معرفی نکنی رسالت هیچی، رسالت خدا را نرساندی؛ یعنی کل اعمالت هیچ.

- دو تا ستون رفت بالا؛ ستون مقدس، ستون نامقدس. این هم امروز صبح خدا به ذهنم انداخت تا امروز توی ذهنم نبود. ستون مقدس پایه های کعبه است که حضرت ابراهیم پایه های کعبه را بالا برد. ستون نامقدس هم این است که فرعون به وزیرش هامان گفت تا یک ستون، یک پایه، یک برجی برای من بساز تا. . .

متواضعانه شاگری می­کند و به راحتی به شاگردی اش اعتراف می نماید. ایشان، در اهمیت فراگیری علم از دیگران می فرماید:

«نباید فراگیری برخی مطالب از افراد زیردست و یا شاگردان برای ما عار باشد. بهره گیری ازعلم

مفید دیگران و افزودن مطالب جدید، بر معلومات خود در هر کجا و از هرکس مطلوب است.(1)

خداوند تعالی، گاهی انسان را با پرنده ای چون کلاغ آموزش می دهد تا بفهماند که پرنده کوچک هم می تواند وسیله ی آموزش انسان باشد؛(2) همچنین هدهد، چیزی می داند که سلیمان نمی داند.(3)

حتی حضرت موسی علیه السلام که پیامبر اولوا العزمی است، برای فراگیری علم به دنبال خضر علیه السلام می رود.»(4)

نمونه های فراوانی از این معلّم فرزانه، وجود دارد که بیانگر علاقه ی ایشان در فراگیری است؛ چه ازافرادی که از جهت علمی در رتبه پائین تر از ایشان باشند و یا در رتبه بالاتر. ایشان در تعبیری بیان نموده اند که:

ص:49

«برای بهره گرفتن، لازم نیست که افراد مشهور باشند؛ (1)

گاهی یک فرد عادی و غیر عالم، یا یک بچه حرفی می زند که خیلی حکیمانه است.»

حاج آقای قرائتی چه بسا برای بهره گیری از دیگران، خودش زمینه را آماده می کند. ایشان در جایی در این خصوص فرمودند:

«یکی از شیوه های من القای بحث برای دیگران و استفاده از آنان است؛ به گونه ای که در ده

دقیقه اول استادم و در ده دقیقه دوم، شاگردم؛ مواردی شده که برخی بر نکاتی که من ذیل آیه­ای گفته ام، نکات تازه ای را اضافه کردند؛ مثلا یکی از فضلاء یک روز به من گفت که من در ذیل جمله «هُنَّ لِباسٌ لَکُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ ؛ آنها برای شما (همچون) لباسند و شما برای آنها (همچون) لباس. (بقره/ 187) شصت نکته نوشتم که برخی همان نکات من بود و برخی اضافاتی از ایشان. وقتی به من گفت، شب به او زنگ زدم و حرفهای نو ایشان را یادداشت کردم.»

در اینجا دو نمونه از این ویژگی ایشان را بیان می­کنیم:

الف) نمونه اول: «در اهواز کلاسهای زیادی داشتم. در یکی از کلاسها، عنوان درسم این بود: «چرا خداوند در دنیا ما را به جزای اعمالمان نمی رساند؟»برای این سؤال چند جواب آماده کرده بودم، ولی قبل از پاسخ به جوان ها گفتم: شما نیز فکر کنید و جواب بدهید. یکی از جوانها بلند شد و جوابی داد، دیدم جواب خوبی است و آن جواب در یادداشت های من نیست. قلم و دفتر خود را برداشتم و همانجا یادداشت کرده و آن جوان را هم تشویق کردم و گفتم: من این را بلد نبودم. روز آخری که خواستم از اهواز بیرون بیایم، یکی از دبیران گفت: عکس العمل شما در مقابل آن دانش آموز و قبول و یادداشت جواب او از همه سخنرانی های شما اثر تربیتی­اش بیشتر بود.»(2)

ب) نمونه دوم: از کارهای جدی که در طول این سالها من انجام داده ام و بر رونق

ص:50

مطالب تبلیغی ام افزوده شد، این که اگر مطلب تازه ای در سخنرانی عالمی بود، یادداشت می کردم و آنها را بر مطالب خود می افزودم. در سفر حجّی خدمت آیت الله العظمی سبحانی - دام ظله - بودم. گاهی ایشان چیزی می فرمودند که می دیدم مطلب جدیدی است. فوری در مکه دفتری تهیه کرده و مطالب را یادداشت کردم. بعد که ایران آمدم، دیدم که شصت نکته جالب از فرموده های ایشان را نوشتم.

آیت الله سیدمهدی روحانی (ره) در تقریظی که بر تفسیر نور ایشان نوشته اند، در بخشی از آن بیان داشته اند که:

«اینجانب بیشتر از یک جزء تفسیر از این مجموعه را با خود ایشان به مذاکره نشستیم و ضمناً مطالبی را خدمتشان تذکر دادم. مؤلف عزیز ما پس از ترجمه ی هر آیه به زبان ساده و رسا، به شرح محتوای آن آیه با بیان نکاتی که آنها را پیام های آیه نامیده، پرداخته است. این نکات در حقیقت روشنگر روح تفسیر و شرح و بسط آن می باشد و انصافاً در بسیاری از موارد نکات و برداشت های ایشان، ابتکاری است و تازگی دارد.»

حاج آقای قرائتی می فرماید:

«حدود چهل کتاب نوشته ام و قبل از چاپ به اسلام شناسانی ارائه کرده ام.»

«درسهایی از قرآن» با مثلهای فراوانی که در موضوعات متنوعی بیان شده استفاده نمایند. ما در فصلی که شیوهها و روشها راتبیین می کنیم، ذیل عنوان«بهره گیری از مثال»نمونه هایی را ارائه می­دهیم.

روحیه ای که دارم، ریشه اش به همان دوران برگردد.»

سفارش کلی ایشان این است که: «وقتی در کاری مهارت دارید، اعتماد به نفس داشته باشید و خود را عرضه کنید. «قالَ اجْعَلْنِی عَلی خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ (یوسف) گفت: مرا بر خزانه های این سرزمین (مصر) بگمار، زیرا که من نگهبانی دانا هستم.»( یوسف/ 55)

این معلّم با تجربه، به طلاب جوان توصیه می­کندکه باید از سال اول طلبگی به اندازه معلومات خود تبلیغ کنند، و در این خصوص می­فرمودند که: «یکی از اشتباهات من در ابتدای طلبگی این بود که بنا بر پیشنهاد پدرم فکر می کردم تا ملّا نشده ام نباید منبر بروم؛ الآن معتقدم که طلبه های سال اول هم باید برای تبلیغ بروند؛ چرا که تبلیغ دو گونه است: یکی فنّی و دیگری غیر فنی و طلبه سال اول نباید وارد تبلیغ فنی شود؛ چراکه آن مخصوص روحانی فاضل و درس خوانده است؛ اما تبلیغ غیر فنی را طلبه سال اول هم می تواند انجام دهد.»

حکایت زیر نمونه ای از اعتماد به نفس ایشان در ارائه و تبلیغ است:

«سال های قبل از انقلاب که تازه برای جوانان کلاس شروع کرده و در کاشان جلسه داشتم، به قصد زیارت امام رضا 7 به مشهد رفتم. در حرم به امام عرض کردم: چه خوب بود این چند روزی که اینجا هستم جلسه و کلاسی می داشتم.

در همین حال، یکی از روحانیون که او را می شناختم، پیش من آمد و گفت: آقای قرائتی! دبیران تعلیمات دینی جلسه ای دارند، شما نیز با ما بیا. با هم رفتیم، دیدم جلسه ای است با عظمت که افرادی مثل آیة اللَّه خامنه ای، شهیدان مطهری و باهنر و بهشتی(ره) نیز تشریف داشتند. گفتم: اینجا عجب جایی است! آیا می شود که من اینجا حرف بزنم؟ اگر پنج دقیقه به من وقت بدهید، من یک طرحی دارم که روی تخته سیاه می گویم. مرحوم بهشتی پنج دقیقه وقت را خالی کرد. من روی سِن رفتم و یکی از بحث های درجه یک خودم را گفتم. در این پنج دقیقه چهار بار برای من کف زدند. خیلی پسندیدند. حتّی موقع سخنرانی من، آنقدر شهید مطهری خندید که

نزدیک بود صندلی اش بیافتد! آقای صادقی، نماینده مشهد که در میان 72 تن شهید شد، آنجا بود که بلند شد و گفت: من وقتم را به آقای قرائتی می دهم.

ص:54

ایشان وقت مفصّلی داشت و به من داد و من حسابی معرکه گرفتم. معرکه که گرفتم، آیت الله خامنه­ای جلو آمد و گفت: من اسم شما را شنیده بودم؛ اما نمی دانستم به این قشنگی صحبت می کنید. در آن زمان، ایشان امامت یکی از مساجد مهم مشهد را به عهده داشتند، مرا به منزل دعوت کردند و پس از پذیرائی، اطاقی به من دادند و بعد مرا به مسجد خودشان بردند که البتّه مأمومین مسجد ایشان، پر طراوت و خیلی هم جوان بودند، فرمودند: آقای قرائتی! شما هر چند وقت که مشهد هستید، در اینجا بمانید و برای مردم و جوانان کلاس داشته باشید. بعد از نماز، خودش هم می نشست ومن هم کلاس داری می کردم.»(1)

آمادگی عمومی بیشتر است، ولی در جامعه افرادی هستند که ظرفیت بیشتری دارند. لذا در طول عمرم تبلیغ را

مخصوص زمان و مکان خاص قرار ندادم.»(1)

ایشان، در بیان خاطرات قبل از انقلاب خود فرمودند: «زمانی که در یکی از روستاهای مشهد، در حال اختفاء بودم؛ دو بچه حدود ده ساله را کنار کوچه جمع کردم و با آنها گفتگو نمودم.»

همچنین، درآستانه تابستان، نامه­ای را برای طلاب و دانشجویان می­نویسند و به آنان سفارش می­کنند:

«در این ایام تعطیلات به پا خیزیم و حداقل با چند نفر از جوانانی که تاکنون با ما رابطه نداشته اند، ارتباط برقرار کنیم و چون در این رابطه هدفی جز خداوند و دستگیری جوانان آسیب پذیر نداریم، قطعاً یاری خداوند را خواهیم داشت.»(2)

در شرایط فعلی، حاج آقای قرائتی در طول سال، حدود صد روز سفر تبلیغی دارد وچه جالب که ایشان حتی غصه آینده را هم می خورد و با همه کارهایی متنوع تبلیغی، باز می فرماید:

«یک دور تفسیر گفتم؛ از اول قرآن تا آخر قرآن. حدود 500 ساعت! این را هم برای بعد از مرگ ذخیره کرده ام.»(3)

در خصوص این روحیه، نکات و خاطرات فراوانی وجود دارد و فقط به عنوان نمونه دو مورد را نقل می نماییم:

الف) نمونه اول: «در زمان ریاست جمهوری مقام معظم رهبری، در سفرپاکستان با ایشان بودیم؛ من به آقا گفتم که شما برای خود یک آقای بزرگی، من هم یک آقای کوچک. پهلوی شما که هستم مثل چراغ قوه در کنار خورشیدم؛ اما همین چراغ قوه در اتاق تاریک ارزش دارد. از این که هیأت همراه باشم، احساس می کنم که تلف می شوم. من فکر می کردم که به اینجا بیایم کاری هست و حالا می بینم که فقط تشریفات است. مترجمی به من بدهید تا من هم کاری بکنم. ایشان

ص:56

پذیرفتند و هر جا که آقا می رفتند من جای دیگری می رفتم تا کار تبلیغی بکنم. وقتی توی فرودگاه به هم ملحق شدیم، مقام معظم رهبری فرمودند: من از این آقای قرائتی راضی ام؛ خودش را تلف نکرد؛ هر جا رفتیم او هم کار کرد.»(1)

ب) نمونه دوم: «من چند روز پیش(2) در یکی از کشورهای کمونسیتی بودم. دو سه دانشجوی ایرانی در آنجا بودند. گفتم شما چند نفرید؟ گفتند: سه، چهار نفریم. گفتم: اینجا از کشورهای عربی دانشجو نیستند؟ گفتند چرا ما صد و پنجاه دانشجو از مصر، اردن، الجزایر، یمن و. . . داریم. گفتم می شود که آنان را دعوت کنید؟ گفتند: «بله، ما با هم رفیق هستیم.» دانشجویان ایرانی، آنها را دعوت کردند و من برایشان، بحثی قرآنی را به عربی ارائه کردم.(3)

بنا شده بود که من نیم ساعت صحبت کنم، اما با اصرار دانشجویان عرب مسلمان، در چند جلسه، هفت ساعت سخنرانی کردم. بعد از این هفت ساعت، آن دانشجویانی که سنی بودند، عبای مرا می بوسیدند. . .»(4)

ص:57

طلبه جوانی بودم. به دیدنش رفتم و به او گفتم که آیا مرا برای سخنرانی، به داخل پادگان راه می دهند؟گفت: نه. من از دژبان و سرگروهبان و وحتی افسری که فرمانده قسمتی بود از هر کدام جداگانه در خواست کردم ؛ همه به من خندیدند. تا این که به برادرم گفتم که من به شهر می روم و چیزی برای خوردن می خرم و تو بچه های هم شهری را جمع کن وآنها را به بهانه خوردن به بیرون پادگان بیاور . من هم به شهر رفتم سی - چهل کیلو کاهو گرفتم، در جایی شستم و سکنجبین خریدم و با لباس مبدّل ولباس شخصی (غیر آخوندی) دوبار به نزدیکی پادگان آمدم. سربازهای کاشانی با برادرم به عنوان خوردن کاهو آمدند و من به آنها گفتم ؛ هر چند نفر به سمتی بنشینند تا دژبان مشکوک نشود و بعد همن طور که آنها مشغول خوردن بودند، من برای آنها احادیث خواندم. (1)

که ارائه می دهیم، بی نیاز ندانیم ودر سخن، خود را مخاطب اول بدانیم. ایشان در مباحث، گاه گاهی به صورت هوشمندانه و البته واقعی به خودش هم نهیب می زند. به عنوان نمونه:

الف) نمونه اول: من مثل جوی آب هستم. آب را از چشمه می گیرم و به مزرعه می رسانم. منتها اگر خیلی آدم خوبی باشم و خدا لطف به من بکند، مثل جوی خاکی می باشم و مقدار آبی که عبور می کند در خودم هم اثر می کند. وگرنه وای بر من، اگر جوی سیمانی باشم. . . (1)

ب) نمونه دوم: حدیث داریم دل شما برای خداست! در حرم خدا غیر خدا را راه ندهید. من بعضی حدیث ها را وقتی مطالعه می کنم، خجالت می کشم، بعضی را وقتی می خواهم بگویم خجالت می کشم، این حدیث را باید یک کسی بگوید که در قلبش غیر خدا نباشد. (2)

- در جایی دیگر فرمودند: «اسامی قراء را من بلد نیستم، ولی یک دور تفسیر نور نوشتم بیست بار هم چاپ شد.»

- در برنامه ای فرمودند: «بنده خودم در این پانزده سال که در تلویزیون برنامه داشتم، این قدر اشتباه کردم «اِن» را «أن» خواندم «فِی الَّذینَ» را «مِن الَّذینَ» خواندم یک اشتباهاتی کردم که گاهی هم مچم را گرفتند. منتهی اشتباه کردم.»

- آن نماز شبی خوب است که آدم خودش را از رختخواب بکند. آن وقت اگرآن نماز شب بود، ارزش دارد و حالا دیگرمن خجالت می کشم درباره ی نماز شب بگویم، چون باید خودم ابتدا نماز شب بخوانم، بعد بیایم و بگویم. ضمناً به شما بگویم: شما آدم خوبی باشید، کاری به من نداشته باشید.

- من لازم است یک گزارشی از وضع نهضت، خدمتتان بگویم نهضت سوادآموزی در طول تاسیس، سه میلیون آدم را سر کلاس نشانده است. ولی متاسفانه یک میلیون نفر بیشتر باسواد نشده اند. این را من باید با کمال صداقت و صراحت بگویم. . .

یک نمونه از رفتارهای جالب ایشان در این خصوص:

«یک روز به علّت جلسات پی در پی و سخنرانی زیاد، در جلسه آخر، ضعف مرا فراگرفت. پنج دقیقه صحبت کردم؛ امّا ادامه آن مشکل شد، به حاضرین در جلسه گفتم: حال ندارم، ختم جلسه را اعلام کنید. امّا آنان بر ادامه جلسه اصرار داشتند، گفتم: از گرسنگی ضعف گرفته ام. مقداری نان و پنیر و سبزی آوردند و در همان بالای منبر به من دادند. مقداری خوردم و بعد صحبت را ادامه دادم.»(1)

ایشان در خصوص اهمیت هجرت بیان نموده اند:

«قرآن می­فرماید: کسانی که ایمان آورده­اند؛ ولی اهل هجرت نیستند، حق هیچ گونه دوستی و حمایت ازآنان را ندارید؛ وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَی ءٍ حَتَّی یُهاجِرُوا»(انفال/72)

کسی که هجرت نکند، نه او را یاری کنید و نه از او یاری بخواهید. (کلمه ی «وَلایَتِهِمْ» را دو گونه می توان معنا کرد: یکی «ولایت و حمایت شما از آنان» و دیگری «کمک و حمایت آنان از شما»).

هجرت برای اهل علم، یک جاده دو طرفه است؛ هم برای آموختن و هم برای آموزاندن، هجرت لازم است: «فَلَو لا نَفَرَ مِن کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ؛ چرا از هر گروهی، دسته ای کوچ نمی کنند تا در دین فقیه شوند و هنگامی که به سوی قوم خویش بازگشتند، آنان را بیم دهند تا شاید آنان (از گناه و طغیان) حذر کنند.»(توبه/ 122)

بیشتر بلاهای مردم از غرق شدن در رفاه و ترک هجرت های سازنده سرچشمه می گیرد. اگر همه ی مغزها ومتخصّصان و کارشناسان مسلمانی که در کشورهای غربی به سر می برند، به کشور خود هجرت کنند، هم ضربه به دشمن است و هم تقویت اسلام و مسلمانان و کشورهای اسلامی.

متأسفانه گروهی عنوان پژوهشگر یا محقق، آن گونه غرق در تحقیق و پژوهش هستند که حتی از فرزندان خود غافل­اند.»

حجة الاسلام قرائتی، نمونه­ای موفق از مبلّغان مهاجر است؛ سفرهای پی در پی ایشان از تعابیر زیر کاملا هویداست:

- زمان شاه من خیلی تبلیغ می کردم. الآن هم زیاد تبلیغ می کنم. حدوداً سالی صد تا سفر دارم. ولی زمان شاه بیشتر تبلیغ می کردم و می­گفتم تا شاه جلوی زبان ما را نگرفته است و ممنوع المنبرنکرده، حرف می زنم. بعد که ممنوع المنبر کردند، می نشینیم درس می خوانیم. ولذا مثلًا در یک روز جمعه، صبح را به ساوه می رفتیم. عصر کاشان می رفتیم. جلسه ها هم همه از دَم مجانی! برای نسل نو کلاسداری. . .

- به علّت عشق زیادی که به کار داشتم، تقریبا به تمام شهرهای ایران مسافرت

ص:62

نموده، کلاسی برقرار می کردم.

- تقریباً سی تا کشور رفتم و همه شهرهای ایران را رفتم ؛ بعضی شهرها را یکبار و بعضی شهرها

را چند بار. در هر جا که می روم نمازم را چهاررکعتی می خوانم؛ یعنی به قدری سفر کردم که مثل راننده ها شدم. . .

- باید بگویم که یکی از نعمت هایی که خداوند تعالی به من داده این است که پرسفرترین یا از پرسفرترین آخوندها هستم؛ و این مهم است کسی را سراغ ندارم که در دانشگاههای کشور به اندازه من سخنرانی بکند.

مبلغان دارد، متذکر این نکته شده است که مبلّغ نباید با نگاه مادی به تبلیغ بنگرد و الا مردم وظیفه خود را نسبت به مبلّغان می دانند و مثل همیشه پشتوانه ای برای تبلیغ بوده و هستند؛ ضمن آنکه درخواست مزد نکردن، غیر از گرفتن هدیه­ای است، که از طرف بانی یا بانیان مجلس داده می­

شود.

هدیه، ملاقات، تبریک، تسلیت و امثال آن ها یک جوان آسیب پذیر منزوی را به صحنه دین و علم و مسجد و تقوا بکشانی! من جوابی ندارم، زیرا تمام ملاقات ها و برخوردها رسمی و دعوتی بوده و رنگ اقتصادی یا سیاسی و یا علمی و حوزوی و یا رقابت و رودربایستی و یا عنوان و مقام و امثال آن داشته است و گامی که صد در صد خالصانه و بدون هیچ پیرایه باشد، در خود سراغ ندارم. بیش از این بگویم که فقط خداوند می داند این سخن از کسی است که چهل سال تبلیغ برای نسل نو داشته و 26 سال بدون هیچ تعطیلی، در صدا و سیما به صورت مرتب برنامه داشته است، ولی در شصت سالگی به فکر افتاده ام که همه این کارها رسمی

بوده و ما درِ کدام خانه را زده و یا به دنبال کدام گمشده ای رفته ایم؟ و کدام تلاشی را خودجوش انجام داده ایم؟»(1)

مسائلی که مربوط به نهضت سواد آموزی است، نامه هایی که مربوط به اشکالات درس هایی از قرآن است. یکی هم پیشنهاداتی که مردم دارند.

- من استفاده ام از مردم خیلی زیاد بوده است. بسیاری از وقت ها شده که ما چیزی در تلویزیون گفتیم یک نامه از معلم عزیزی یا . . . آمده است و بیان کرده که آقای قرائتی این را کم گفتی و یا اگر فلان مطلب یا نکته را اضافه می کردی، بهتر بود و من استفاده می کنم.

و برای این کار با بی تکلّفی که دارد، هم خودش اطلاعیه می زند وهم خودش سراغ مخاطبان می رود. از همان زمان که تعداد معدودی از طلاب خارجی به ایران آمده بودند، خودش به مدرسه حجیته (در قم) می رود و به آنها می­گوید که: «من در تدریس سبکی دارم، شما به خانه ام بیایید و این سبک را یاد بگیرید و در کشورهایتان اجراء کنید.»

ایشان با پنج - شش نفر آفریقایی و پاکستانی کار را آغاز می کند و امروز دیگر با محوریت جامعه المصطفی العالمیه، دوره های متعددی در طول سال برگزار و بسیاری از طلاب خارجی، این شیوه تبلیغی را پیشه خود کرده واز روش و آثار استاد قرائتی به زیبایی استفاده می کنند. یکی از طلاب تاجیکستانی(1)

که در دوره «تربیت مبلّغ قرآن محور» شرکت کرده و از نفرات ممتاز دوره بوده، می­گوید:

«از طریق تلویزیون و مدرسه امام خمینی (ره) به سبک و سیاق ایشان علاقمند شدم. . . با توجه به استفاده های معنوی از این دوره، رشته تحصیلی خود را از فلسفه و عرفان به علوم قرآن و حدیث تغییر دادم. . .»(2)

همچنین یکی دیگر از طلاب هندوستانی که از نفرات ممتاز این دوره بود، می­گوید که:

«این دوره ها، ثمرات بسیاری از لحاظ مختلفی داشته است. مثلا در رشد اخلاق بچه ها اثرگذاربوده است. . . بیشتر با قرآن مأنوس شدند. همچنین سبب شد که انجمن های قرآن محور از سوی طلبه ها تشکیل بشود. برای مثال انجمن های هندوستان و تاجیکستان شکل گرفت که قرآن محور هستند و در زمینه روش آقای قرائتی دارند کار می کنند یا این که بعد از دوره­ای که در مشهد تشکیل شد، مباحثات ترجمه قرآن شکل گرفت که الان حدود صد طلبه می شناسم که به صورت دو یا سه نفری در باره تفسیر نور با هم مباحثه می­کنند.»(3)

ص:67

هستم. در کنار مردم هستم. . .»

این روحیه، هم اکنون نیز در وجود ایشان مشهود و ملموس است. دو نمونه از رفتار مردمی:

الف) نمونه اول: در یکی از سفرها به استان کرمان، وقتی وارد شهری شدند، مردم به احترام ایشان، شتری را آورده بودند تا قربانی کنند. ایشان خیلی ناراحت شدند و تذکر دادند که من آدمی مثل خودتان هستم و برای بیان مطالبی تبلیغی اینجا آمده ام و این کارها را نکنید. (1)

ب) نمونه دوم: قرار بود در نماز جمعه شیراز صحبت کنم. امام جمعه فرمود: امروز کارگران نمونه می آیند، شما آنان را تشویق کنید. عرض کردم شما باید . . . ، ایشان اصرار کرد، پذیرفتم. در پایان سخنرانی گفتم: من سالها این حدیث را برای مردم خوانده ام که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم دست کارگر را می بوسید، لذا کارگران نمونه را به جایگاه دعوت کردم و دست آنها را بوسیدم، مردم گفتند: این دست بوسی شما که به روایت عمل کردی، اثرش بیشتر از سخنرانی بود. (2)

عده ای بودند رفتند و جایشان کس دیگری نیست. اما اگر بنده بروم هزارها قرائتی است. آنقدر طلبه هستند که سواد و تقوایش از من بیشتر

است. (1)

ب) نمونه دوم: وقتی قرار شد برای حجة الاسلام قرائتی آئین نکوداشتی از طرف انجمن آثار و مفاخر فرهنگی گرفته شود، ایشان نامه ای می نویسند که در بخشی از آن آمده است:

«. . . بعد از انبیا و اوصیا و محمّد و آل محمّد (صلوات الله علیهم اجمعین)، مفیدها و طوسی ها و طبرسی ها و حلّی ها و مجلسی ها و حائری ها و خمینی ها مفاخر ما هستند و بعد از آنان، شهدا و جانبازان و آزادگان و ایثارگران و پس از آنان، دانشمندان و نویسندگان و . . . قبول این نکوداشت برای من سنگین بود، ولی با استمداد از قرآن پذیرفتم. از همه مفاخر واقعی که تلاش های من نزد زحمات آنان ذره ای به حساب نمی آید، عذرخواهی می کنم و به خداوند عرض می کنم: «یَا مَنْ اظْهَرَ الْجَمیِلَ وَ سَتَرَ الْقَبِیحِ» و «کَم مِن ثَناء جَمیل لَستُ أهلا لَه نَشَرتَه». تصمیم گرفتم از فرصت استفاده کرده و چند نمونه ازتجربه های موفق خود را که از الطاف الهی است، به یادگار بنویسم. . .»(2)

نمی رود و اگر مطلبی را باید تذکر دهد، با احترام، به هر مقامی باشد، متذکر می­گردد و در این

خصوص فرمودند:

«مبلّغ، باید از محافظه کاری و سازشکاری به دور بوده و از چنان صلابتی برخوردار باشد که به هیچ وجه تقاضای مداهنه و سازشکاری از او نکنند. باید با صراحتِ تمام سخن حق را گفت چنانکه حضرت علی علیه السلام می فرماید:

«اخسر النّاس من قدر علی ان یقول الحق فلم یقل؛(1) زیانکارترین مردم کسی است که بتواند حق را بگوید و نگوید.»

قرآن، در کنار انتقادِ از یهودیان، با کمال صراحت از انتظارات بیجای مسلمانان هم انتقاد کرده است؛ «لیس بامانیّکم و لا امانیّ اهل الکتاب ؛ (پاداش و عقاب و برتری) به آرزوهای شما و آرزوهای اهل کتاب نیست! (یلکه هر کس کار بد کند هر که باشد کیفر آن را خواهد دید. )»(نساء/ 123)

مبلّغ، نباید به خاطر مصالح و منافع شخصی و ترس از خدشه دار شدن موقعیت اجتماعی - سیاسی اش و . . . از گفتن حق چشم پوشی کرده و طبق هوس های مردم سخن بگوید و به اصطلاح عوام زده شود «و لا تتبّع اهوائهم» (مائده/ 48) که در این صورت، مردم رهبر او خواهند بود نه او رهبر مردم.»(2)

ایشان این صراحت لهجه را هم در خصوص خودش و هم در خصوص دیگران دارد.(3)

درخصوص این ویژگی حجة الاسلام قرائتی، مصادیق و شواهد فراوانی است

ص:71

که دو نمونه بیان می­گردد:

الف) نمونه اول: شبی بحثی در تلویزیون کردم و به دو گروه انتقاد کردم گفتم: ای کاش این گروه این کار را می کردند و ای کاش آن گروه آن کار را می کردند. خود آن دو گروه با هم بد بودند. کسی گفت آنچه به آن گروه گفتی دستت درد نکند، ولی آقای قرائتی چرا پایت را توی کفش ما کردی؟ چطور شد به رفیق تو که انتقاد می کنم خوب هستم؛ اما به تو که انتقاد می کنم، بد

هستم؟ این که نشد.

ب) نمونه دوم: وقتی از ایشان سؤال می شود که با توجه به این که مخاطب این گفتگو مبلغین هستند، شما جهت الگوگیری مخاطبان، مطالبی در خصوص ارتباط با خانواده بیان کنید! می فرمایند: «مرا الگو قرار ندهید؛ چون انسان الگو باید در همه جنبه ها نمونه باشد. اگرچه خدا به من در کلاسداری لطف کرده تا الگو باشم؛ اما در زن داری و همسایه داری الگو نیستم و خیلی ضعیفم.»(1)

میکروفن مجری برنامه به همه خطاب کرد: «خواهرها توجه داشته باشند که زبان من زخم و خونی است و برای نمازخواندن عذر دارم؛ بعضی نگویند که رئیس ستاد اقامه نماز موقع اذان، نماز نخوانده ومحل را ترک کرده است.»

ص:74

فصل دوم:

شیوه ها و مهارت ها

با توجه به تنوع سلایق و گرایش ها در انسان ها و تفاوت ظرفیت ها و ذوق های مخاطبان، تنوع در شیوه های ارائه مباحث امری ضروری است و لازم است تا معلمان و مبلّغان محترم به روش ها و شیوه های متعدد مجهّز باشند. تنوع در شیوه ها، موضوعی است که در علوم دیگر نیز مطرح است. مثلا اگر در کاشت محصولی با روش قدیمی از یک هکتار دو تُن برداشت می شد، امروزه با روشهای جدید، شش تُن برداشت می­گردد. همین طور در آموزش، اگر با روش قدیمی با چهل ساعت، موضوعی تدریس می شد، با روش امروزی با ده ساعت، همان موضوع تدریس می گردد.

تبلیغ دین با روشهای متنوع از ضروریات امروز است؛ جامعه ای که از سلایق و علایق رنگارنگ برخوردار است وحوصله و مشغله مخاطبانش، متفاوت است؛ لذا اقتضاء می­کند تا مبلّغان با تمرین و ممارست و کسب مهارت در ارائه، بتوانند پیام دین را در قالب های نو و تازه به مخاطبان خود عرضه نمایند.

در این فصل، ما با شیوه­ها و مهارت های ارائه حجة الاسلام قرائتی آشنا می­شویم، شیوه هایی که هر معلّم و مبلّغ می­تواند با تمرین و ممارست، در آن شیوه و روش مهارت پیدا کند و به روش تبلیغی خود رونقی ببخشد.

و بصری است که برخی از مصادیق مهم این روش بیان می­گردد:

14. فاصله بین خطوط، نه کم باشد، نه زیاد.

15. سعی کنیم در نوشتن مطالب از رنگ های مختلف و متنوع استفاده کنیم.

16. هنگام نوشتن، گچ یا ماژیک را با فشار مناسب، روی تابلو به کار ببریم تا پررنگ، نوشته شود.

یا پاسخ به سؤال یکی از پیامبران(داستان عزیر)که در سوره بقره، آیه 259 آمده است، به نوعی به صورت نمایشی بوده است.(1)

گاهی اولیای الهی، در برخوردهای خود از شیوه نمایش استفاده می کردند و به جای صحبت، حرکتی محسوس از خود بروز می دادند.

سلمان فارسی می گوید: همراه با رسول خدا 9 در سایه درختی نشسته بودیم که حضرت شاخه ای از آن درخت را تکان دادند؛ بطوری که برگ هایش ریخت و بعد فرمود:

آیا نمی پرسید که چه کار کردم؟

مؤمن وقتی نماز می خواند، گناهانش همچون برگ های این درخت می ریزد.(2)

همچنین، وقتی عقیل از امیرالمؤمنین علیه السلام خواست تا به جهت عیالواری و به سبب خویشاوندی،

بهره بیشتری ازبیت المال داشته باشد، حضرت در پاسخ، برای

ص:81

یادآوری آتش جهنم به عقیل، میله ای را داغ کرده و نزدیک دست او می برد.»(1)

حجة الاسلام قرائتی، در تدریس و تبلیغ، برای عینیت بخشی به مفاهیم از حرکات نمایشی استفاده می­کند و تا جایی که بتواند یک مفهوم را به صورت ملموس، عملی و نمایشی ارائه دهد، هرگز به کلام خالی اکتفاء نمی­کند؛ بلکه عموما پیام کلامی خود را با یک عنصر غیر کلامی پیوند می زند. مناسب کردن صدا و آهنگ سخن با کلمات و جملاتی که بیان می نماید وحرکات دست وچشم و انجام برخی حرکت ها به صورت عملی از جمله کارهایی است که به فراخور شرایط و اقتضائات، به صورت حکیمانه از ایشان صورت می گیرد؛ همچنین، در شرایط بسیاری، تُن صدا و سبک ادای کلمه یا جمله، حرکات مناسب چشم و ابرو که هماهنگ با کلام ایشان است، حالتی ایجاد می نماید که مخاطب را جذب می نماید. به عنوان نمونه:

الف) نمونه اول: زمانی خواستند در خصوص علم امام زمان علیه السلام در سنین کودکی مطالبی را بیان نمایند، اطرافیان را خطاب می کنند که فِلَش دارید؟ و منتظر می مانند تا فردی فِلَش را به ایشان بدهد و سپس فِلَش را بالا می گیرد تا همه ببینند و بعد با این وسیله ای که برای هم محسوس و ملموس است و کارایی آن را می دانند، رو به جمع توضیح می دهد که شما اطلاعات چندهزار کتاب را به راحتی از کامپیوتر روی این فِلَش می ریزید. آیا خدای تعالی قدرت ندارد تا علوم را در اختیار امام علیه السلام قرار دهد؟

ب) نمونه دوم: وقتی خواستند آیه شریفه «وَ یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبیلاً»(2)

را توضیح بدهند، فرمودند که وقتی انسان ناراحت می شود انگشت حسرت به دهان می گیرد؛ در همین جا عملا انگشت حسرت به دهان گرفتند تا مخاطب ببیند. سپس فرمودند وقتی ناراحتی اش بیشتر

ص:82

باشدیک دستش را به حسرت می گزد؛ در همین جا عملا این کار را نشان دادند و سپس وقتی آیه را بیان نمودند که «و روزی که ستمکار (مشرک) دو دست خود را (از روی حسرت) به دندان می گزد.» در اینجا دو دست را کنار هم گرفته و به صورت محسوس انجام

دادند. (1)

شکل:

کتاب الله عترتی

ب) نمونه دوم: نمونه دیگری که ایشان به صورت طرح ارائه داده است، آیه صدقات است، با این توضیح:

اگر صد به پنج تقسیم شود، می شود بیست. به صد می گویند: مقسوم؛ به پنج می گویند: مقسوم علیه؛ به بیست می گویند: خارج قسمت.

قرآن در آیه ای مقسوم ومقسوم علیه را بیان کرده و خارج قسمتش را ما پیدا می کنیم. خدای تعالی می فرماید: از پردرآمدها بگیرید و به کم درآمدها، بدهید. آیه این است: «إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکینِ وَ الْعامِلینَ عَلَیْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقابِ وَ الْغارِمینَ وَ فی سَبیلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبیلِ فَریضَةً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَلیمٌ حَکیمٌ» (توبه/ 60)

صدقات در قرآن؛ یعنی زکات.

«الصدقات» مقسوم است و مقسوم علیه هشت مورد است که بیان شد.

حالا می خواهیم ببینیم، این تقسیم درست است یا نه. ما برای صحت تقسیم باید خارج قسمت را ضرب در مقسوم علیه کنیم.

وقتی فقرا و مساکین زندگی شان میزان شد، دوباره کار می کنند و صدقه می دهند. برده وقتی آزاد شد، دوباره کار می کند و صدقه می دهد. وقتی کارمند و عامل (که زکات را جمع می کند) تشویق شد، خود کارمند کار می کند و صدقه می دهد... . یعنی هر کدام از آنها را پول بدهیم، وقتی راه افتادند، آنان نیز صدقه

ص:84

می دهند و آنچه به آنها داده شد، به جامعه برمی­گردد.

شکل:

بحث عصاره ی صدها ساعت مطالعه است. بعضی بحث ها را، من یک نگاهی می کنم و صحبت می کنم. بعضی بحث ها را رویش کار می کنم.

- بحث درباره ی حق الناس است که بسیار مفیدی می باشد و ما بسیار گرفتار هستیم. . . ما گیر هستیم و من بایدقبل از بحث استغفار کنم و بعد از بحث هم باید استغفار کنم. همه با یک حال خضوعی و یک حال شرمندگی به این بحث توجه کنیم.

- بحثی که شما چهل دقیقه گوش می دهید خودتان خواسته باشید مطالعه کنید شاید سی چهل ساعت باید در شبانه روز مطالعه کنید تا این چهل دقیقه گیرتان بیاید.

- این قصه حیف است، زیادی گوش بدهید، خیلی قشنگ است.

یک نمونه از تیتر دادن به مطالب توضیحی:

مانند این مثال که ایشان در تبیین آیه شریفه: «فَتَقَبَّلَها رَبُّها بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَ أَنْبَتَها نَباتاً حَسَناً وَ کَفَّلَها زَکَرِیَّا کُلَّما دَخَلَ عَلَیْها زَکَرِیَّا الْمِحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً قالَ یا مَرْیَمُ أَنَّی لَکِ هذا قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ»(1)

این گونه پس از تقطیع به جا، با ارائه تیترهای مناسب به توضیح مطالب می پردازد:

عوامل

مؤثّر در تربیت عبارتند از:

- روح پاک مادر. «فَتَقَبَّلَها رَبُّها بِقَبُولٍ حَسَنٍ»

- جسم سالم. «نَباتاً حَسَناً»

- تعلیم و تربیت الهی. «کَفَّلَها زَکَرِیَّا»

- تغذیه پاک. «وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً»

البته، تیتر مناسب و امروزی، باید با تبیین مناسب و امروزی همراه باشد تا بتواند از تاثیرگذاری

بالاتری برخوردار باشد.

در این قسمت دو نمونه از تیترهای به روز که در مخاطب ایجاد عطش می کند و به همراه تبیین مناسب نیزمی باشد، ارائه می گردد:

الف)

نمونه اول: قبله و مهندسی شهرسازی

«وَ أَوْحَیْنَآ إِلَی مُوسَی وَ أَخِیهِ أَن تَبَوَّءَا لِقَوْمِکُمَا بِمِصْرَ بُیُوتاً وَ اجْعَلُواْ بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً وَ أَقِیمُواْ الصَّلَاةَ وَ بَشّرِ الْمُؤْمِنِینَ؛ و به موسی و برادرش وحی کردیم که در مصر، برای قوم خودتان خانه هایی آماده کنید و خانه هایتان را مقابل هم (یا رو به قبله) بسازید و نماز به پادارید و به مؤمنان بشارت بده (که سرانجام پیروزی با آنهاست).» (یونس/87 )

«قبله»، هم به معنای مقابل و رو بروی هم است و هم به معنای جهت کعبه،

ص:87

یعنی خانه سازی رو به قبله. شاید معنای این آیه چنین باشد که تا قدرت فرعون باقی است و تصمیم بر نابودی شما دارد، شما مراسم عبادی را در خانه هایتان برقرار سازید. مثل سه سال اوّل بعثت پیامبر اسلام.

بنابراین معماری و شهرسازی اسلامی باید با اهداف مکتبی سازگار باشد و جهت قبله فراموش نشود و باید به گونه ای خانه بسازیم که انجام مراسم مذهبی و اقامه ی نماز در آن عملی باشد.

همه ی برنامه های انبیا حتی روش مسکن سازی هم براساس دریافت های وحی است. لذا منطقه مسکونی افراد مؤمن باید از کفّار جدا باشد و نگذاریم بیگانگان در محلّه وجامعه ی ما رخنه کنند، تا زمینه ساز عزّت، قدرت و استقلال گروه با ایمان گردد. از طرفی خانه های مقابل یکدیگر از نظر تمرکز، حفاظت، نظارت و انس با هم مناسب تر است.

ب) نمونه دوم: دادگاه خانواده

«وَإِنْ خِفْتُم شِقَاقَ بَیْنِهِمَا فَابْعَثُواْ حَکَماً مِّنْ أَهْلِهِ وَحَکَماً مِّنْ أَهْلِهَآ إِنْ یُرِیدَآ إِصْلَاحاً یُوَفّقِ اللَّهُ بَیْنَهُمَآ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلِیماً خَبِیراً؛ و اگر از (ناسازگاری و) جدایی میان آن دو (زن و شوهر) بیم داشتید، پس داوری از خانواده ی شوهر، و داوری از خانواده ی زن برگزینید (تا به اختلاف آن دو رسیدگی کنند) اگر این دو بنای اصلاح داشته باشند خداوند میان آن دو را به توافق می رساند، زیرا خداوند، (از نیّات همه) با خبر و آگاه است.» (نساء/ 35)

این آیه، برای رفع اختلاف میان زن و شوهر، و پیشگیری از وقوع طلاق، یک دادگاه خانوادگی را با امتیازات زیر مطرح می کند:

1. داوران از هردو فامیل باشند تا سوز، تعهّد وخیرخواهی بیشتری داشته باشند.

2. این دادگاه، نیاز به بودجه ندارد.

3. رسیدگی به اختلاف در این دادگاه، سریع، بدون تراکم پرونده و مشکلات اداری است.

4. اسرار دادگاه به بیگانگان نمی رسد ومسائل اختلافی در میان خودشان می ماند.

5. چون داوران از خود فامیلند، مورد اعتماد طرفین می باشند.

ص:88

از امام صادق علیه السلام درباره ی «فابعثوا حَکماً ...» سؤال شد، حضرت فرمود: حَکمین نمی توانند به طلاق وجدایی حکم کنند، مگر آنکه از طرفین اجازه داشته باشند.(1)

ایشان در ادامه نکات و پیام هایی که از این آیه استفاه می شود، را بیان می نماید.(2)

شیوه استفاده شده است. قرآن کریم خود را پاسخگوی سؤالات مردم می داند: «آیاتٌ لِلسَّائِلِینَ» (یوسف، آیه 7) و در آن سؤالات متعدد در زمینه­های گوناگون آمده است. گاهی در یک آیه چند سؤال طرح شده(1) و یا در چند آیه پشت سر هم، چند سؤال آمده است. (2)

یا به صورت مکرر به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم دستور طرح سؤال داده است. «قُلْ هَلْ أُنَبِّئُکُمْ...» (مائده/60) «قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنا إِلاَّ إِحْدَی الْحُسْنَیَیْنِ...» (توبه/52. ) و. . .

همچنین در روایات فراوانی دیده می شود که کلام با پرسش معصوم 7شروع می گردد: ألا أنبّئکم (آیا شما را خبر نکنم؟)؛ أَ لَا أُبَشِّرُکَ (آیا به شما بشارت ندهم؟)؛ ألا أحدّثک (آیا با شما سخن نگویم؟)؛ ألا أخبرک (آیا تو را خبر ندهم؟)؛ ألا أعلّمک (آیا تو را تعلیم ندهم؟(3)

حاج آقای قرائتی در موارد متعددی، از شیوه سؤال و جواب استفاده می کند؛ ایشان چند سال در برنامه ای که از شبکه دو سیما پخش می شد، به سؤالاتی که مردم می کردند، پاسخ می دادند. در دروس دیگر نیز در مواقع مقتضی، پس از طرح سؤال، مباحث را ارائه می دهد. برخی سؤالها که از دروس متعدد ایشان انتخاب شده است؛ به عنوان نمونه ارائه می گردد:

- قسمت هایی از بحثم درباره ی امام رضا علیه السلام است. امام رضا، با طاغوت چگونه برخورد می کرد؟ با مهمان چطور بود؟ با خادم، چطور بود؟ در صرفه جویی برنامه اش چگونه بود؟ در انفاق چگونه بود؟ با قرآن چگونه بود؟ با مناجات چگونه

ص:90

بود؟ با برادر چطور بود؟ خاطراتی از زندگی امام رضا نقل می کنم و. . .

- امروز بحث ما درباره میزان است. از کجا بفهمیم که ما آدم خوبی هستیم؟اگر در خیابان شخصی به شما بگوید جنابعالی بسیار آدم بدی هستید؟. . . حالا آیا واقعا خوب هستیم؟ مثلا از کجا

معلوم که نمازی که می خوانیم قبول است؟ اصلا خدا من را دوست دارد یا نه؟ اصلا وضع ما در قیامت چگونه است؟. . .

- خدا یا طبیعت؟ شعار بحث امروز ما این است خدا یا طبیعت؟ البته هردو، طبیعت را قبول داریم زیر نظر خدا. اینطور نیست که حالا که خدا را قبول کردیم طبیعت را قبول نکنیم. . . سرچشمه ما چیست؟

- علل بدبختی در جامعه در اثر چیست؟ . . .

1. توبه و جبران گذشته. «الّذین تابوا واصلحوا وبیّنوا فاولئک اتوب علیهم و أنا التّواب. . .» (بقره/160)

2. ترک گناهان کبیره. «ان تجتنبوا کبائر ما تنهون عنه نکفّر عنکم سیّئاتکم» (نساء/31)

3. انجام دادن حسنات و کارهای نیک. «انّ الحسنات یُذهبنَ السیّئات» (هود/114)

2. عددی کردن مفاهیم (کشف تنوع ها و تقسیم بندی)

از شیوه های جالب حاج آقای قرائتی، دقت در تنوعها و تقسیم بندی و عددی کردن مفاهیم است. ایشان در موارد متعدد از این روش بهره برده و با این کار نظمی به آموزش خود بخشیده و فراگیری را برای مخاطب آسان تر می نماید. ضمن این که شیوه تقسیم بندی، جاذبه کار را بالا می برد. چند نمونه:

- ما در تاریخ سه تا 72 داریم؛ یکی در جنگ احد که 72 نفر شهید شدند. در کربلا 72 نفر شهید شدند. در حزب جمهوری هم 72 نفر شهید شدند. اینکه در سه مقطع تاریخی سه تا 72 بود، آدم نمی داند که تطبیق این را چه بگوید. بگوید: تصادف است. یا رمزی دارد.

- سوء ظن سه قسم می باشد: 1. سوء ظن به خدا که ممنوع است. . . 2. سوء ظن به مردم که این هم ممنوع است. . . 3. سوء ظن به خودت که جایز است. . . و بگو: من قابل نیستم.

- ما اصولًا سه نوع دستور داریم: . . . فوق عقل . . . طبق عقل . . . ضد عقل ؛ در اسلام، دستور ضد عقل نیست اما لازم هم نیست که تمام دستوراتش طبق عقل باشد یک سری دستورات فوق عقل است.

- ما سه رقم جوان داریم: 1. یک جوان هست سیگار که به او دادند می کشد. 2. یک جوان هست که سیگار نمی کشد. 3. یک جوان هست سعی می کند یک سیگاری را از سیگار کشیدن باز دارد.

- ما سه رقم جوان داریم: ببینید شما کدامیک هستید: 1. قالب پذیر: مثل آب در هر ظرفی شکل همان در می آید و . . . «وَ کُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخائِضینَ» (مدثر/ 45)

ص:93

2. با صلابت: محکم مثل اصحاب کهف که همه شهر بت پرست شدند ولی این چهار نفر گفتند ما نیستیم؛ «فِتْیَهٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمً» (کهف/ 13) جوانانی که به پروردگار خویش ایمان آوردند. 3. امام و رهبرند: به بقیه هم خط می دهند؛ مثل: «یُقالُ لَهُ إِبْراهیم» (انبیا/ 60) چه کسی بتها را شکست جوانی است که به او ابراهیم گویند.

- ما چهار رقم امنیت داریم: بدنی، مالی، فکری، آبرویی. . .

- ما چهار رقم تبلغ داریم: سمعی - بصری - سمعی وبصری - عملی

«یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُون؛ روزی که مال و فرزندان برای انسان نفعی ندارند» (شعرا/ 88)

«لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ؛ نه اموالشان و نه فرزندانشان در برابر (عذاب) خدا (در قیامت) هیچ به کارشان نمی آید» (آل عمران/ 10)

چون پدر و مادر در علاقه سُر می خورند و افراطی هستند؛ تمام آیات، آیات ترمزی است ؛ همه اش ترمز کرده یواش! آهسته!

اما پسر، دختر، فرزند، چون با زور پدر ومادرش را دوست دارد؛ تمام آیات فرزندی گازی است:

«وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْسانا ؛ و به پدر و مادر احسان کنید.» (بقره/ 83)

«أَنِ اشْکُرْ لی وَ لِوالِدَیْک؛ (به او سفارش کردیم که) برای من و پدر و مادرت سپاس گزار» (لقمان/ 14)

«فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لاتَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلًا کَریما؛ به آنان «اف» مگو و آنان را از خود مران و

با آنان سنجیده و بزرگوارانه سخن بگو.» (اسرا/ 23)

آیات مربوط به فرزندان گازی و آیات مربوط به والدین ترمزی است ؛ این برای اعتدال در تعلیم و تربیت است. (1)

در احسان به والدین، مسلمان بودن آنها شرط نیست. «بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً»

در احسان به پدر و مادر، فرقی میان آن دو نیست. «بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً»

- نیکی به پدر ومادر را بی واسطه وبه دست خود انجام دهیم. «بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً»

- احسان، بالاتر از انفاق است و شامل محبّت، ادب، آموزش، مشورت، اطاعت، تشکّر، مراقبت و امثال اینها می شود. «بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً»

- احسان به والدین، حدّ و مرز ندارد. «بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً» (نه مثل فقیر، که تا سیر شود، وجهاد که تا رفع فتنه باشد و روزه که تا افطار باشد. )

- سفارش قرآن به احسان، متوجّه فرزندان است، نه والدین. «وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً» زیرا والدین نیازی به سفارش ندارند و به طور طبیعی به فرزندان خود احسان می کنند.

و. . .

ب) نمونه دوم: ایشان ذیل آیه شریفه: «یَسْئَلُکَ النَّاسُ عَنِ السَّاعَةِ قُلْ إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ اللَّهِ وَ ما یُدْرِیکَ لَعَلَّ السَّاعَةَ تَکُونُ قَرِیباً (1) بیان می دارد که:

انگیزه های سؤال متعدّد است:

* گاهی سؤال، برای آزمایش کردن است. مانند سؤالات امتحانی.

* گاهی سؤال از روی استهزاست. مانند پرسش قدرتمند متکبّر از ضعیف.

* گاهی سؤال از روی تعجّب است. مانند پرسش انسان ترسو از انسان شجاع.

* گاهی سؤال، برای به بن بست کشاندن است. مانند پرسش بازپرس از مجرم.

* گاهی سؤال، برای به انحراف کشیدن است. مانند پرسش استاد منحرف از شاگرد.

* گاهی سؤال، برای ایجاد شک در دیگران است. مانند پرسش منحرفان.

* گاهی سؤال، برای رفع نگرانی است. پرسش مادر از فرزند.

* گاهی سؤال، برای دانستن است. مانند پرسش جاهل از عالم.

ص:96

* گاهی سؤال، برای توبیخ است. مانند پرسش معلم از دلیل تنبلی شاگرد.

در این آیه نیز، سؤال از زمان قیامت می تواند انگیزه های متفاوتی داشته باشد.

مؤسسات را به نام آنان نام گذاری می کنند. در اسلام نیز برخی افراد و حتّی برخی گیاهان و جمادات قداست دارند.

در اسلام ریشه ی قداست و کرامت هر چیزی، وابستگی آن به ذات مقدّس خداوند است و هر چه این وابستگی بیشتر باشد، قداست هم بیشتر است و ما باید احترام ویژه ی آن را حفظ کنیم. امّا مقدّسات:

1. خداوند سرچشمه قدس است . . . در قرآن از تسبیح و تنزیه خداوند زیاد سخن به میان آمده است، یعنی ما باید برای خدا آن احترام وقداستی را بپذیریم که هیچ گونه عیب ونقصی برای او تصوّر نشود. نه تنها ذات او، بلکه نام او نیز باید منزّه باشد. «سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی» (اعلی/ 1)

2. کتاب خدا نیز احترام و قداست ویژه ای دارد. . .

3. رهبران الهی، تمام انبیا و جانشینان بر حقّ آن بزرگواران به خصوص حضرت محمّد صلی الله علیه و آله وسلم و اهل بیت او، دارای مقام مخصوصی هستند. پس از رحلت پیامبر نیز، زیارت آن حضرت (1)

و زیارت و احترام جانشینان و ذریّه آن بزرگوار و تمام کسانی که به گونه ای به آن حضرت نسبت دارند، به خصوص علمای ربّانی و فقهای عادل و مراجع تقلید که به فرموده ی روایات، جانشینان پیامبرند، بر ما لازم است... نه تنها شخص پیامبران، بلکه آنچه مربوط به آنان است، قداست و کرامت دارد... (2)

4. در اسلام، والدین از کرامت و قداست خاصّی برخوردارند....

5. در اسلام، بعضی زمان ها مثل شب قدر، بعضی مکان ها مثل مسجد، بعضی سنگ ها مثل

حجرالاسود، بعضی آبها مثل زَمزَم، بعضی خاک ها؛ مثل تربت امام حسین علیه السلام بعضی لباسها ؛ مثل لباس احرام، مقدّس شمرده شده است و باید برای آنها احترام خاصّی قائل شد. . . .

ص:98

6. انسان با ایمان نیز دارای قداست وکرامت است، تا آنجا که آبروی مؤمن از کعبه بیشتر است و آزار و غیبت او حرام و دفاع از حقّ او واجب و حتّی بعد از مرگ نیز نبش قبر او حرام است. (1)

تعبیر به عنوان «دژهای محکم» (حِصنِی) بیان شده آن است که امام معصوم ما را به توحید راهنمایی می کند و توحید خالص هم ما را به رهبر الهی حواله می دهد و خط سیر انسان، در هر دو یکی است. به خلاف رهبران طاغوتی که ما را به سوی خود و ستایش و تملّق از خودشان دعوت می کنند و از خدا دور می نمایند.

انحراف و رسوایی انسان می گردد.

* در هوای سرد لباس ضخیم و در هوای گرم لباس نازک استفاده می شود، هر یک از دو همسر نیز باید اخلاق و رفتار خود را متناسب با نیاز روحی طرف مقابل تنظیم کند؛ اگر مرد عصبانی است، زن با لطافت با او برخورد کند و اگر زن خسته است، مرد با او مدارا کند.

* انسان باید لباس خود را از آلودگی حفظ کند، هر یک از دو همسر نیز باید دیگری را از آلوده شدن به گناه حفظ نماید.

ب) نمونه دوم: تشبیه منافقان به تنه های بریده شده درخت: «کَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ(1)»، این شباهت، می تواند از چند جهت باشد: از جمله: سبکی و پوکی و شکسته شدن در برابر فشار و ضربه - جمود و خشکی و عدم انعطاف و تأثیر پذیری - عدم استقلال در ایستادن روی پای خود - عدم قدرت بر شنیدن و اندیشیدن.

نمونه این عنایت ویژه را در آیات دیگر نیز مشاهده می کنیم، مثلًا خداوند نام اعضا و جوارح پیامبر را در قرآن مطرح کرده است: چهره ات: «وَجْهِکَ»( بقره/ 144) زبانت: «لِسانَکَ»( قیامت/ 16) چشمانت: «عَیْنَیْکَ» ( حجر/ 88) گردنت: «عُنُقِکَ»( اسراء/ 29) دستانت: «یَدَکَ»( سراء/29) سینه ات: «صَدْرِکَ» (اعراف/ 2) کمرت: «ظَهْرَکَ» (ضحی/ 3).

ب) نمونه دوم: اگر در جاده یک علامت خطر بود معلوم است یک پیچ دارد و خطر شدت ندارد؛ اما اگر علامت های متعدد ؛ از قبیل: خطر، حداکثر سرعت 20 کیلومتر، آهسته، و . . . باشد، معلوم می شود که خطر خیلی جدی است. حال در جاده هدایت قرآن بیش از 100 مرتبه عبارتِ «دُونِ اللَّهِ» و «دُونِهِ» آمده است، یعنی اطاعت و پرستش غیر خدا شرک است. مؤمنان نیز در مواردی که به

غیر از فرمان الهی و معیارهای الهی عمل می کنند از مدار توحید خارج می شوند. «وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ»(1)یعنی

اکثر مؤمنان، مشرک نیز هستند و تکیه گاه های غیر الهی دارند. در روایت آمده است که این گونه شرک از حرکت مورچه در شب تاریک بر سنگ سیاه پوشیده تر است. بنابراین شرک، تنها بت پرستی نیست، بلکه وابستگی به هر قدرت، مقام، مال، مدرک، قبیله و هر امری که در جهت خدا نباشد، شرک است.

کثرت مطالعه، نکاتی خارج از عناوین یادداشت که به ذهنش خطور می کند ومناسب بحث است را می گوید، اما مهم این نکته است که با همه تجربه، همیشه سیر بحثی را به صورت مکتوب در دست دارد و با طرح درس، تدریس می کند. ایشان در یکی از درسها که در خصوص وقف بوده، متذکر می شود که:

«اینها چیزهایی است که محصول سی چهل ساعت مطالعه بوده که من دیشب فقط چهار ساعت نشستم، اینها را تنظیم کردم. یک تابلویی از این دربیاوریم. . .»

البته، چینش نیاز به دقت، سلیقه و حوصله دارد و با ممارست، امر آسانی خواهد شد. از نکات مهمی که حاج آقای قرائتی، در تقدم و تأخر و چینش مباحث متذکر می شوند این که:

«در ارائه مباحث، اول از نکات واجب و ضروری و مورد ابتلاء شروع کنیم و مطالبی تکمیلی که مانند مستحبات در احکام است، را بعد از بیان مطالب لازم و واجب بگوییم و این نکات تکمیلی را هم با گزینش و انتخاب ارائه دهیم تا به خوبی وقت جلسه را مدیریت کنیم و حوصله و توان مخاطب را هم لحاظ نماییم. همچنین، در تبیین حلال و حرام، اول حلالها و سپس حرامها را بگوییم؛ مثلا اول نگاههای حلال و بعد نگاههای حرام. چون اصل در همه چیز حلال و مباح بودن است، مگر دلیلی

حرمت آن را اثبات کند.»

الف) موضوع اصلی: فرهنگ لباس:

عناوین آن را می نویسم، بعد درباره ی آن صحبت می کنم.

1. برهنگی کیفر الهی است 2. لباس و تقوا

3. لباس نازک 4. لباس برای محرومین ومحرومان

5. لباس تشویق 6. تناسب لباس و سن

7. قداست لباس 8. لباس جنگ

9. لباس کار 10. لباس نوزاد

11. لباس عروس . . . تا . . . می رویم، آخرین لباس، کفن. (1)

ب)موضوع بحث: مشخصات اداره ناسالم و مریض:

ابتدا تیترها را می نویسم و سپس تذکراتی می دهم: اداره مریض:

- منّت

- سوء استفاده

- سوء ظن

- کم کاری

- بی مهری

- بدرفتاری با مراجعین

- کارشکنی

- استعفا و. . . (2)

ایجاد جدایی بین جملات، مخاطب بتواند بهتر به ابعاد یک آیه شریفه یا حدیث توجه نماید.

البته در تقطیع باید دقت داشت تا به گونه ای عمل شود که جمله مورد نظر، قابلیت تقطیع و جدا شدن از قبل و بعد را داشته باشد و کلمه یا جمله مرتبط - که در معنای جمله تقطیع شده نقش داشته باشد - وجود نداشته نباشد و الاّ، در این صورت، در کنار تقطیع باید به آن نکته و مطلب اشاره کرد تا تحریفی در معنا اتفاق نیفتد.

در بحث آیات در «تفسیر نور» یا برنامه های «درسهایی از قرآن»به صورت فراوان می توان به این سبک دسترسی پیدا کرد، به عنوان نمونه:

الف) در آیات: در بحث مصرف بیان نموده اند:

در اسلام مصرف چند قید دارد.

1. حلال باشد: «حلالا» (مائده/ 88)

2. به اندازه و به دور از اسراف باشد: «وَ لا تُسْرِفُوا» (اعراف/ 31)

3. پاک و دلپسند باشد: «کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ» (بقره/ 172)

ب)

تقطیع احادیث:

در احادیث نیز ایشان، همان نقطه استشهاد را تقطیع و بیان می­کند ؛ مثلا

«هر کس هر کاری می کند براساس محبت است به همین خاطر روایت داریم: "هَلِ الْإِیمَانُ إِلَّا الْحُبُ وَ الْبُغْض" ایمان چیزی جز حب و بغض نیست . همین که در فروع دین می گویند.»

جمله بالا برگرفته از این حدیث است که: فُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْحُبِّ وَ الْبُغْضِ أَ مِنَ الْإِیمَانِ هُوَ فَقَالَ وَ هَلِ الْإِیمَانُ إِلَّا الْحُبُ وَ الْبُغْضُ ثُمَّ تَلا هَذِهِ الْآیَةَ - حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمانَ وَ

زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ وَ کَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْیانَ أُولئِکَ هُمُ الرَّاشِدُونَ. (حجرات/ 7)(1)

یا این که یک حدیث که چند جمله مستقل دارد، را به صورت جمله جمله و جدا

ص:105

از هم می نویسد و توضیح می دهد؛ مانند: رسول خدا 9 فرمودند: امت من باید چهار اصل را فراموش نکنند:

1. «یُحِبُّونَ التَّائِبَ» کسی که آمده و رو به خدا شده است، دوستش داشته باشند و نیش به او نزنند. . .

2. «وَ یَرْحَمُونَ الضَّعِیفَ» به ضعیف رحم کنند. آدم هایی هستند که ضعیف اند. حالا یا از نظر مالی ضعیف هستند که باید به ایشان رحم کرد و کمکشان کرد و یا از نظر فکری ضعیف هستند. . .

3. «وَ یُعِینُونَ الْمُحْسِنَ» اگر کسی کار خوبی می کند، کمکش کنید. . .

4. «وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلْمُذْنِبِ» کسی که گناه می کند، برایش طلب استغفار کن. . .

6. پرندگانی که وسیله ی نابودی دشمنان می شوند. «وَ أَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْراً أَبابِیلَ»(فیل/3)

7. پرندگان، تسبیح و نماز آگاهانه دارند. «کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبِیحَهُ»( نور/41)(1)

ب) دسته بندی در روایات: موضوع بحث «ادب وآداب نیایش گر» پس از بیان مقدمه: آداب دعا

1. رو به قبله بودن: داریم که وقتی دعا می خوانید سعی کنید رو به قبله بنشینید،..

2. بلند کردن دستها: حدیث داریم وقتی می خواهید دعا کنید، دستهایتان را تا مقابل صورت بیاورید. . .

3. خضوع و انابه و گریه: خیلی برای گریه آیه داریم و بیشتر روایت داریم، . .

4. عمومی دعا کردن: یکی از آداب دعا این است که عمومی دعا کنیم. «اللَّهُمَّ أَغْنِ کُلَّ فَقِیرٍ اللَّهُمَّ أَشْبِعْ کُلَّ جَائِعٍ» یعنی همه را دعا کنیم. .

5. انتخاب وقت مناسب برای دعا: دعا بین دو نماز خیلی ارزش دارد وقتی باران رحمت می آید دعا سفارش شده است. . .

6. پنهانی بودن دعا: دعا باید مخفیانه باشد.

7. دسته جمعی دعا کردن: دسته جمعی دعا کنید. امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی مشکلی پدرم را محزون می کرد، زن و بچه اش را صدا می کرد و می گفت: من دعا می خوانم و شما آمین بگوئید.

8. صلوات فرستادن قبل و بعد از دعا: قبل از دعا بگویید «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ» و . . .

9. شمردن نعمتها و گناهان قبل از دعا: . . .

10. همیشه دعا کردن: . . .

11. گفتن نام حاجت: . . .

12. مقدم کردن دیگران بر خود: . . . (2)

ص:107

ب) تنوع در موضوع: سبک قرآن کریم، تنوع در بیان است. خدای تعالی، در مورد خداشناسی، آسمان و شتر را در کنار هم نام می برد: «أفَلا یَنْظُرُونَ إلَی الْابِلِ کَیْفَ خُلِقَت، وَ إلیَ السَّمَاءِ کَیْفَ رُفِعَت؛ آیا به شتر نمی نگرند که چگونه آفریده شده؟ و به آسمان، که چگونه برافراشته شده.» (غاشیه/ 17 و 18) ودر عدالت، آسمان و ترازو را در کنار هم می گذارد: «وَالسَّمَاءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمِیزَان، ألّا تَطْغَوْا فِی الْمِیزان؛ و آسمان را بالا برد و قانون و میزان را مقرّر کرد تا در سنجش و میزان تجاوز نکنید.» (الرّحمن/ 7 و8 )

همان گونه که در تبیین «اصل نیاز» در بحث «مخاطبان» متذکر می گردیم، نیاز های مردم متنوع است ؛ لذا سخنان معلمان ومبلّغان نیز باید متنوع باشد. حجة الاسلام قرائتی می فرماید: «کسی می گفت: من ده شب راجع به "سدرة المنتهی" صحبت کردم. گفتم: ببخشید! مردم هیچ مشکل دیگری جز "سدرة المنتهی» نداشتند؟ مشکل نماز، زکات، مشکل اخلاق، همسرداری، بچه داری، خانه داری، لقمه حلال، هیچ مشکلی نداشتند که شما ده شب روی منبر فقط راجع به این صحبت کردی؟»

ص:109

«به تمام کسانی که از من می پرسند: چرا منبرهای ما نمی­گیرد، می­گویم: کم حرف بزنید؛ بعد که مردم خوششان آمد، کم کم زمانش را بیشتر کنید.»

همچنین، به طورمکرر یادآوری می نمایند که:

«مردم بیست دقیقه اول به سخنرانی دل می دهند، بیست دقیقه دوم فقط گوش می دهند. بیست دقیقه سوم، نه دل می دهند و نه گوش، فقط نگاه می کنند؛ لذا سخنرانی حداکثر باید بیست دقیقه باشد. هرمقدار توان ارائه شیرین و بیان مزاح حکیمانه را داشتید، بر این زمان بیفزایید. ضمن این که بیست دقیقه اول هم، باید متنوع صحبت کرد.»

حاج آقای قرائتی، با توجه به اقتضائات متفاوت، هم سخنرانی های کوتاه دارد و هم برخی برنامه ها؛ مانند درسهایی از قرآن که حدود نیم ساعت طول می­کشد. در عین حال، تأکید ایشان، خسته نکردن مخاطب و پرهیز از طولانی کردن سخنرانی و توجه به گزیده گویی و ارائه مطالب گلچین شده است؛ به ویژه در برخی شرایط که مکان یا زمان اقتضای سخنان کوتاه را دارد، بهره گیری ازاین شیوه، بسیار اهمیت دارد؛ به همین جهت این استاد با تجربه، کتاب«دقایقی با قرآن» را برای اجرای چنین برنامه هایی منتشر کردند و خودشان، معتقد است که در برخی مواقع،

می توان به اندازه یک دقیقه صحبت کرد و درتفسیر نور، ده ها مباحث کوتاه یک دقیقه­ای وجود دارد. به عنوان نمونه، خاطره ای از ایشان که در بردارنده این روش است، تقدیم می­گردد:

«در پاکستان سخنرانی داشتم به من گفتند که اینها همه استاد دانشگاه و سنی هستند، گفتم ما با سنی ها مسأله ای نداریم. حدود 300 نفری بودند. من هم بدون پرداختن به موضوع شیعه و سنی، یک بحث کلی، ارائه دادم و آنها چند دقیقه ای کف زدند، آخر سخنرانی یکی از اینها بلند شد و فریاد زد: «احسن! حیف که تو شیعه هستی». گفتم قرار شد، بحث شیعه و سنی نکنیم و تو غصه نخور که من شیعه هستم، وقت بگیرید من ظرف یک دقیقه ثابت می کنم که چرا شیعه هستم، با سه آیه که همه ی شما حفظ هستید. دیدم خیلی حساس شدند که من می خواهم در یک دقیقه با سه آیه قرآن که همه حفظ هستند، شیعه بودنم را ثابت کنم، به

ص:111

صورت مکرّرگفتند: بگو. . . هیجانی شدند، گفتم:

1. تا پیغمبر بود شیعه و سنی نبود، رهبر همه پیغمبر بود، «لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَهٌ»(احزاب/ 21) که الگوی همه بندگان خدا معرفی شد، بعد از پیغمبر ما دین خود را از اهل بیت گرفتیم و شما ازچهار فرد دیگر و قرآن راجع به اهل بیت علیه السلام می فرماید: «یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا»(احزاب/ 33) لذا اهل بیت علیه السلام معصوم هستند، ولی هیچ کس نگفته امامان چهار گانه اهل سنت، معصومند.

2. اهل بیت، در قرن اول هجری بودند و چهار امام شما (امام ابوحنیفه، امام احمد، امام مالک و امام شافعی) در قرن دوم هجری متولد شدند، لذا اهل بیت، یک قرن جلو تر هستند و قرآن می گوید، «وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُوْلَئِکَ الْمُقَرَّبُونَ» (واقعه/ 10 و 11)

3. تمام اهل بیت علیه السلام شهید شدند یکی از امام های شما شهید نشد، قرآن می گوید، «فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِینَ عَلَی الْقَاعِدِینَ»(نساء/ 95)

باید غسل کنی. یعنی آدم غسل جمعه را که یاد داد، باقی غسل ها را می گوید مثل غسل جمعه است. (1)

ب) نمونه دوم: موضوع درس «یادنعمت ها»، است و ایشان به مناسبت حدیثی را خواندند که امام می گوید: «تعجب می کنم، مردم غذایی را که می خورند دقت می کنند، ولی دوستی را که می گیرند، دقت نمی کنند.» و همین جا به زیبایی گریزی می زند ونکات مناسبی را ذیل عنوان«مقایسه بین دوست فاسد و غذای فاسد» بیان می کند.(2)

شنیدن حق قرار گیرد و همان گونه که قرآن می فرماید، از طیّبات بخورید و بعد می گوید عمل صالح انجام دهید یا خداوند به حضرت آدم علیه السلام می گوید هر چه می خواهی بخور ولی، این میوه را نخور. . . در همه این نمونه ها بسترسازی به چشم می آید.

از نظر روانی و تربیتی، برای تأثیر بهتر برمخاطب، باید زمینه سازی کرد. خدای تعالی قبل از شروع قصّه یوسف، مقدّمه چینی می کند. «نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ؛ بهترین داستان را بر تو بازگو می کنیم»( یوسف/ 3) یا این که در قرآن کریم، هشتاد ونه مرتبه خطاباتی با «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا» که بیانگرنوعی احترام است، آمده و پس از آن دستوری برای انجام یا ترک کاری صادر شده است. (1)در

اعمال عبادی هم این گونه است؛ وضو، اذان واقامه، مقدماتی هستند که انسان را برای نماز آماده می کنند یا در زیارت؛ غسل زیارت، ذکر در مسیر و اذن دخول، مقدمات آماده کننده زیارتند.»

از روشهای خوب حاج آقای قرائتی، بهره­گیری از زمینه سازی و مقدمه چینی است. ایشان در موارد متعددی، به جای عجله در بیان نکته و پیامی که در نظر دارد، با بهره گیری از زمینه سازی، وبا چینش دقیق، مخاطب را به صورت گام به گام، به آن پیام اصلی که مدّ نظردارد، هدایت می­کند.

دونمونه:

الف) نمونه اول: «. . . کلمات حق، همچون شکر است؛ ولی همین شکر را اگر در گلوی بچه بریزیم، امکان دارد خفه شود. باید شکر تبدیل به شربت شود تا برای همه افراد قابل استفاده و تحمّل شود. گاهی بیان حق نیاز به زمینه سازی دارد. اینجانب از لطف خدا، تقریباً بیش از دو هزار ساعت در رادیو و تلویزیون جمهوری اسلامی صحبت کرده ام. برای بیان بعضی بحثها از قبل زمینه سازی می کنم. از خاطرم نمی رود زمانی که می خواستم درباره روایات کفن صحبت کنم، فکر کردم که بعضی از مردم، حوصله شنیدن این گونه حرفها را ندارند. پس، زمینه را این گونه

ص:114

آماده کردم که: از نیازهای عمومی و همگانی، نیاز به لباس است. اسلام برای هر فصل و زمان و کاری لباس در نظر گرفته و دستوراتی داده است؛ مثل لباس کودک، لباس کار، لباس جنگ، لباس نماز

عید، لباس احرام، لباس عروس، نظافت لباس، رنگ لباس و . . .

و برای هر یک از عناوین هم حدیثی و نکته ای گفتم. کم کم مردم را برای شنیدن بحث آخرین لباس (کفن) و روایات کفن آماده کردم. ولی اگر از ابتدا می گفتم: موضوع بحث امروزم کفن است، شاید میلیونها نفر تلویزیون را خاموش می کردند.»

ب) نمونه دوم: برای سخنرانی به سمیناری دعوت شده بودم. در بین راه، مسئول سمینار به من گفت. شرکت کنندگان از اساتید دانشگاه و شخصیتهای علمی هستند. لازم است بحثی در شأن تحصیلات آنها گفته شود. گفتم: ساده ترین مطالب را می توان با مقدمات و زمینه چینی برای بزرگترین افراد گفت... و این گونه بحث را آغاز کردم که:

بهترین پزشک کسی است که وقتی برای عضوی و دردی نسخه ای می نویسد، با توجه به تمام اعضاء و ارتباطات آنها باشد. برای مثال داروی کلیه، ضرری به قلب و اعصاب نزند. داروی قلب، لطمه ای به اعضای دیگر نزند. سپس گفتم: بهترین طبیب، اسلام است که برای هر مسأله ای نسخه می دهد که با توجه به نظام آفرینش و همه ابعاد تربیتی است. بعد از مستمعین اجازه خواستم تا مثالی ساده بزنم.

گفتم: همین مسأله ادرار کردن، در اسلام آدابی دارد که با توجه به نظام طبیعت بیان شده است. اسلام به ما فرموده است که:

1. رو به خورشید و ماه نباشد.

2. رو به قبله و پشت به قبله نباشد.

3. رو به باد نباشد.

4. در نهر آب نباشد.

5. پای درخت میوه نباشد.

ص:115

6. محل استراحت و رفت و آمد عموم نباشد.

7. در انظار نباشد.

8. ایستاده نباشد.

9. روی زمین سخت نباشد.

10. در زمین غصبی نباشد.

11. در سوراخ حشرات نباشد.

12. بدون تطهیر با آب نباشد.

شما در این مسأله جزیی و ساده، جامعیت اسلام را می بینید. دیدید که چگونه در نسخه ای که برای ادرار کردن داده، همه چیز را در نظر گرفته است؛ هم مسائل طبیعی، هم اجتماعی، هم طبّی، هم اخلاقی و هم دینی.»

سپس بحث خود را ادامه دادم. هنگام بازگشت از مسؤول سمینار پرسیدم: آیا مشاهده کردی که چگونه آداب ادرار کردن را گفتم؛ هر چند که شنوندگان از تحصیل کرده ها بودند؟ او گفت: تو با زمینه چینی آنان را آماده شنیدن کردی.

- در جلسه قبل بحث مان این بود که یک مکتب خوب مکتبی است . . .

- عرض می شود که در جلسه قبل بحث ما درباره شناخت منافق بود و . . .

- بحث ما در جلسه قبل بحث رحم و عاطفه بود، خداوند حتی به کفاری که رحم دارند، در قیامت با اینکه کیفر آنها دوزخ است، حساب خاصی برایشان باز می کند.

- (وسط درس) من یک خاطراتی برایتان بگویم، جمع بندی سخنان گذشته باشد.

- جمع بندی: بحث امروز ما چی بود؟ خلاصه اش را بگویم. بحث امروزمان بحث زکات بود. . .

- عده ای به بحث دیر رسیده اند، می خواهند بگویند امسال در مورد غدیر خم در تلویزیون در مورد امیر المؤمنین علیه السلام چه گفتند؟ 2 یا 3 دقیقه مطلب را برای این افراد جمع بندی می کنیم.

- می خواهم بحث را جمع بندی کنم و دنباله ی این بحث را برای جلسه ی بعد بگذارم. بحث

امروز ما درباره زمینه های گناه (فرهنگی) بود. . .

- خلاصه ی حرفم را در این یک دقیقه ای که وقت دارم بگویم. چرا امام حسن صلح کرد؟ ا

- دین یعنی در اختیار راه انبیاء بودن این خلاصه بحث ما بود.

یک نمونه از خلاصه درس:

این درس ما چند تذکر داشت که سریعاً و خلاصه وار درج می کنیم:

1. اگر خواستیم به مسافرت برویم؛ با کسی که خرج ما را می دهد مسافرت نکنیم، با کسی برویم که سهم خودمان را پرداخت کنیم.

2. در کارها شریک شویم.

3. کار عبادت است و هر کار که نیت شما در آن خوب بود، عبادت است، حتی خواندن فیزیک و شیمی.

4. زراعت از صفات خداوند است.

5. اگر حوادث به وجود آمد، حتی در سخت ترین حوادث کشاورزی را رها نکنیم.

آب دادن به درخت تشنه، مثل آب دادن به مؤمن تشنه است.

ص:117

هدف را نزدیک و مطالب را همگانی می نماید؛ استفاده از تمثیل، در بیان معارف الهی وحقایق معنوی، شیوه ای قرآنی است.»

ما در ویژگی های فردی حجة الاسلام قرائتی، بیان نموده ایم که ایشان به لطف خدای منان از قدرت تمثیل بالایی برخوردار است و یکی از رموز جاذبه و تأثیرگذاری(1)

درسها و سخنران­ های این معلّم با تجربه، بهره گیری از مثال است که در درسهای خود، به صورت فراوان ازآن استفاده می کند و با این کار هم مطالب پیچیده را ملموس و هم فهم را بسیار شیرین و آسان می نماید. همچنین با مثال، سؤالات و شبهات پیچیده را به آسانی پاسخ می­گوید. حاج آقای قرائتی در این خصوص بیان می کند که:

«گاهی یک مثل، کار یک ساعت حرف را می­کند.»

سفارش این مطلب ضروری است که دیدن تمثیلات قرآنی و روایی، خواندن کتب تمثیلات؛ مانند امثال و حکم، و. . . همچنین خواندن متن های «درسهایی از قرآن» و کتاب «تمثیلات» استاد قرائتی، می تواند در تقویت تمثیل مبلّغان و معلمان محترم مؤثر باشد.

به عنوان نمونه، دو مورد از بهره گیری از این شیوه از برنامه درسهایی از قرآن:

الف) نمونه اول: سؤال می شود که چطور افرادی، عمری عالی ترین تحقیقات علمی را می کنند،

اما بعضی از آنها به خدا ایمان ندارند؟ جواب این است که عقل خداشناسی آن ها خواب رفته است و در تحقیق به خدا توجه ندارند. مثال بزنم. ساعتی را شما می خواهید پاک کنید، دستمال کاغذی را بر می دارید و قشنگ این ساعت را پاک می کنید، ممکن است چند دقیقه مشغول پاک کردن این ساعت باشید، اما وقتی می گویند چه ساعتی است؟ برای جواب، دومرتبه به ساعت نگاه می کنید یا آیینه فروشی دو طرف یقه اش نا میزان و نامرتب است از صبح تا شام

ص:119

هم در مغازه ی آیینه فروشی آینه می فروشد و آخر شب مغازه را می بندد و آخر هم یقه اش را صاف نمی کند. یعنی می شود کسی دوهزار بار به آینه نگاه کند و یقه اش را صاف نکند، این را می گویند خواب رفتن. لذا ممکن است کسی عالی ترین تحقیقات علمی را روی موجودات بکند و در آخر هم خدا را نشناسد.(1)

ب) نمونه دوم: کسی سؤال کرد که ما سی سال در دنیا گناه می کنیم؛ اما چرا تا ابد می سوزیم؟ گفتم: شما یک دقیقه با چاقو چشمت را در می آوری، تا ابد کور هستی. گفت: خوب، فهمیدم. گاهی گناه یک دقیقه ولی کوری تا آخر عمر است.(2)

همچنین اصل تدریج، در آفرینش انسان(1) وطراحی حرکت زمین(2)

و. . . نیزجاری است.

اگر در آموزش، سخنها و حرفها تدریجی باشد، قبول آن آسانتر می شود. در صدر اسلام، در همه خانه ها شراب بود و قرآن کریم، پس از مراحلی، شراب را تحریم کرد. (3)

این شیوه در برخی موارد دیگر؛ مانند تحریم ربا نیز وجود دارد. آری!اگربرف وباران یک دفعه نازل شود، زمین آن را خوب جذب نمی کند؛ ولی اگر به تدریج بارید، منافع بیشتری دارد.

در مسأله تدریس و تربیت نیزباید این گونه باشد. مثلانماز های واجب یک جا خوانده نمی شود، بلکه به پنج وقت تقسیم می شود.

در تلاوت قرآن دستور دادند که هر روز پنجاه آیه. ونمونه های تدریجی، بسیار است.»

حاج آقای قرائتی، به این اصل توجه جدی داشته و دارد؛ ایشان از ابتدای راه تبلیغ، وقتی خواست برای بچه ها کلاس بگذارد، اول با قصه های کوتاه، شروع و کم کم افراد را به سمت معارف بیشترسوق داد. این معلّم با تجربه، در حدود سن بیست سالگی بود که وقتی در مسیر خانه اش، در محله کاشان بود، تعدادی بچه ها به احترام روحانی بودنش سلام کردند و ایشان از همان جا به فکر تبلیغ برای بچه ها و نوجوانان می افتد و با شروعی دقیق، هنرمندانه و گام به گام، بچه ها را به برنامه های دینی جذب می نماید. ایشان در این خصوص می فرمایند:

«به بچه ها گفتم که حاضرید جمع شوید تا برایتان قصه بگویم؟ به هم نگاه

ص:121

کردند. . . به یکی از آنها که هفده - هیجده ساله بود، گفتم اگر شما فردا شب که شب اول ماه رمضان است، این بچه ها

را به مسجد بیاوری، من یک قصه ده دقیقه ای برایشان می گویم، خواهش می کنم شما اینها را بیاور. . . وقتی بچه ها آمدند، با قصه ای کوتاه(بین پنج تا ده دقیقه) شروع کردم و یک قصه قطره ای گفتم و به آنها خطاب کردم که اگر خوب بود، فردا شب هم بیایید. گفتند: می آییم. گفتم: هرکدام هم یک بچه بیاورید! هفت تا شدند چهارده تا، بیست تا، مسجد پر از بچه ده - یازده ساله شد. . . و آخر ماه مبارک رمضان، مقاله ای برای تشکر نوشتند و پولی هم به ما دادند، پول را نگرفتم. گفتم: پول نمی خواهم. اگر حداقل بیست نفر ثبت نام کنید، من از قم، به کاشان می آیم. آنها ثبت نام کردند و من چهارسال به کاشان رفتم و برای آنها برنامه داشتم.»(1)

الف ) نمونه اول: موضوع برنامه «شهادت و عشق به خدا»: . . . آیاتی از قرآن در باره ی آن هایی است که به استقبال خطر می روند و قرآن چقدر از اینها تجلیل کرد. یکی از اینها حضرت ابراهیم است. . . . هاجر، که قبول کرد تا با بچه ی شیرخوار در وسط بیابان های مکه برود. . . وقتی که اسماعیل بنا شد ذبح شود، گفت: حاضرم، . . . یوسف را در چاه انداختند. . . یونس را در دریا انداختند. . . انسان وقتی سختی های حضرت زینب سلام الله علیها را می شنود یا می خواند، می بیند ما در

اسلام زنی نداشتیم که در نصف روز هفتاد و دو شهید بدهد. بنابراین هر چه سختی بر ما وارد شد ما یک الگو و اسوه هایی داریم، رهبرانی داریم . . .

ب) نمونه دوم: موضوع درس«عاقبت نیکو»: . . . چه انسان هایی خوش عاقبت و یا بد عاقبت شدند با اینکه شایسته و اهل دعا و نماز و معنویت بودند. به نمونه هایی از آن در صدر اسلام اشاره می کنیم: ذوالخویصره که درتقسیم بیت المال به پیامبر گفت: به عدالت رفتار کن. حضرت فرمود: وای بر تو اصلًا کسی از من عادل تر هست؟ . . . شخصی بود به نام «ثعلبه» که از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بوده و . . . شیطان و بلعم باعورا و سامری نمونه های دیگر بد عاقبتی. . . بد عاقبتی منذربن جاروت نماینده علی علیه السلام و. . .

البته در بین انواع داستان ها(1)، داستان های قرآن، صادق ترین و صحیح ترین قصه هاست(2)،

چون

گوینده قصه خدا ست. «نَقُصُّهُ«؛ و دارای نقش و اثرات مهمّی است، زیرا؛ آرامش آور، مایه تذکّر و موعظه، هشدار دهنده و عبرت آموزاست. «لَقَدْ کانَ فی قَصَصِهِمْ عِبْرَهٌ لِأُولِی الْأَلْبابِ«(یوسف/ 111)(3) همچنین، داستان های قرآن، ضمن روانی و جذّابیت، هموار کننده ی راه نفوذ و تأثیر بیشتر دلائل عقلی و برهانی است و درحقیقت وسیله ی تفکّر است، «فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ.» (أعراف/ 176)

ص:124

همچنین، باید توجه داشت که علاوه بر متن قرآن کریم که در بردارنده داستان های متقَن است، در شأن نزول­های آیات، ودر کتب حدیثی نیز می­تو­ان به موارد زیادی از داستانهای واقعی رسید.»

علاوه بر نوع و منبع داستان، شیوه گفتن داستان نیز از اهمیت بالایی برخوردار است، انتخاب برش های ناب از یک داستان که دارای پیام بوده و گزیده گویی، یکی از هنرهای قصه گویی است که حاج آقای قرائتی، مهارت و دقت ویژه­ای در این شیوه قرآنی دارد. ایشان می فرماید:

«نکته مهم این که قرآن کریم، از بین همه انبیاء، قصه برخی از آنان را نقل نموده است. «رُسُلًا قَدْ قَصَصْناهُمْ عَلَیْکَ»(1)؛ آن هم قسمتی از قصه آنان که در آن موعظه و رشد وعبرت بوده است. چون قرآن کتاب هدایت و تربیت است، نه داستان سرایی؛ لذا گاهی حادثه­ای، بارها در کتاب الهی، نقل شده ؛ اما از برخی حوادث، ذکری به میان نیامده است. در داستانهای قرآن، نام قریه، نژاد، زبان و تعداد افراد وسایر جزئیات مهم نیست؛ مثل داستان حضرت یوسف علیه السلام و زلیخا که

چون هدف تربیتی و عفاف آموزی بوده، خیلی از جزئیّات داستان، حتّی نام زلیخا و تعداد برادران و منطقه­ای که چاه در آن بود و عمق چاه و مقدار زمانی که یوسف در چاه بود و نام قافله ای که یوسف را از چاه بیرون آورد و مدت بَرده بودن یوسف و امثال این جزئیات که نقشی در رشد فرد وجامعه ندارد، به میان نیاورده است.»

همچنین از سفارشهای حجة الاسلام قرائتی این است که وقتی معلم حرف می­زند باید حرکاتش با حرف هایش تطبیق کند؛ به ویژه در گفتن قصه، باید داستان را به گونه­ای بگوید که حالت سخنرانی و خطبه خوانی نداشته باشد. ایشان، سفارش می­فرماید که: «در نقل داستان، باید ژست هم ژست آدم قصه گو باشد.»

ضمن این که مهارت دیگر ایشان، در قصه گویی این است که: «من خیلی ساده داستان را نقل می کنم؛ طوری که بچه ی ده ساله هم بتواند داستان را بفهمد.»

ص:125

حجةالاسلام قرائتی از ابتدای تبلیغ تا امروز بهره های فراوانی از قصه گویی گرفت و با این شیوه، جذابیت کلاسهایش را دوچندان نموده است. شروع کارش با قصه گویی در کنار معارف بود، آن گونه که می فرماید: «هر هفته از قم به کاشان می رفتم؛ با این اندیشه که قرآن دهها داستان و قصه دارد و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم با همین داستان ها، سلمان و ابوذرها را تربیت فرموده است. کلاسم را با تلفیقی از اصول عقاید، احکام و داستان های قرآنی اداره کردم . قصه برای همه، به ویژه بچه ها جاذبه فراوانی دارد.»

همچنین در این سالها در برنامه درسهایی از قرآن نیز، از این روش بهره های فراوان گرفت. تعابیر ایشان در برخی درسها، شاهد مناسبی است:

- امسال(1)

ماه رمضان در آستانه ی افطار نیم ساعت مان راجع به داستان انبیاء بود. که صدها آیه دارد. از آدم و نوح و موسی: شروع کردیم. الآن خاطراتی از حضرت ابراهیم علیه السلام می خواهیم بگوییم.

- این داستان یوسف خیلی قصه شیرینی است که ما چهل، پنجاه جلسه گفته ایم تا رسیده ایم . . .

(آل عمران/ 138) وخدای تعالی آن را برای تذکّر (و پندپذیری)، آسان ساخت. «وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ»(قمر/ 17) حضرت موسی علیه السلام گفت برادرم هارون در بیان از من شیواتر است «وَ أَخِی هارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّی لِساناً» (قصص/ 34) ساده گویی و بیان روان، کمال است و اصل، فهمیدن مردم است، نه اصطلاحات زیبا. منظور از ساده گفتن، روان گفتن است؛ نه سست گفتن. قرآن کریم ساده بیان شده، «یَسّرنا القرآن»( قمر/ 17) ولی هرگز سست نیست، بلکه بسیار محکم «احکمت آیاته» (هود/ 1)، و استوار «قولا سدیداً»( نساء/ 9)

حاج آقای قرائتی خود، هنر فوق العاده­ای در این شیوه دارد؛ به گونه­ای که عموم گروه های سنی وعلمی از دروس ایشان استفاده می­کنند. مباحث ایشان، نه پیچیده و سنگین است که عوام گریزان باشد؛ ونه در سطح پائین است که خواص نپسندند؛ بلکه ایشان، مباحث خود را در سطحی قرار می دهد که رضایت عموم مخاطبان را جلب می­کند. سفارش همیشگی این معلّم با جاذبه، این است که: «کلام، باید به گونه­ای باشد که به خاطر سادگی عوام بفهمد و به خاطر منطقی بودن خواص بپسندد.»(1)

و این منطق، بر گرفته از کلام امیرالمؤمنین علیه السلام است که فرمودند: أَحْسَنُ الْکَلَامِ مَا زَانَهُ حُسْنُ النِّظَامِ وَ فَهِمَهُ الْخَاصُ وَ الْعَامُّ ؛ زیباترین کلام، سخنی است که چینش و تالیف نیکو، به او زینت بدهد؛ و خاص و عام آن را بفهمند.»(2)

ایشان، مباحث خود را به آب جوشی تشبیه می­کند که با همه معده ها سازگاری دارد؛ البته، بیان ساده و روان این معلّم موفق، به همراه محتوای غنی می باشد؛ آن گونه که در یکی از درسها

فرمودند:

«. . . بحث، خیلی ساده و مثل آب جوش است، نه مانند غذای چرب و ترش یا سنگین که با برخی مزاجها ناسازگار باشد. البته در عین سادگی، پر از آیه و حدیث

ص:127

است و. . .»(1)

همچنین در تعبیر دیگر، در خصوص ضرورت پیوستگی سادگی بیان با محتوای غنی فرمودند:

«دو شخصیّت مهم نکته­ای را به من سفارش کردند: یکی مرحوم آیة اللَّه حاج آقا مرتضی حائری و دیگری آیة اللَّه شهید دکتر بهشتی، آنان فرمودند: قرائتی! نگو من معلّم بچه ها هستم تا سست و آبکی صحبت کنی، آسان بگو، ولی سست نگو! به شکلی این نسل را بساز و برای آنها سخن بگو که اگر دیگران آمدند، بتوانند بقیه راه را ادامه دهند و آنها را بسازند.»(2)

زرنگی دارایی نیست. . . مؤمن زیرک است؛ یعنی آخرتش را به دنیا نمی فروشد. قبل از انقلاب، عالمی اصفهانی، می خواست به کربلا برود. رئیس گمرک طاغوتی گفت: می خواهم همسر تو را ببینم. آن عالم

فرمودند: لزومی ندارد، گذرنامه عکس دارد و در اداره، زن هست ؛ بیاید و با عکس تطبیق کندکه این خانم من هست یا نیست. رئیس گمرگ گفت: نه من باید خودم ببینم. فرمود: بنده نمی گذارم شما خانم مرا ببینید. رئیس طاغوتی با لجبازی، سه روز ایشان را در گمرگ نگه داشت وبعد از سه روز ایشان را به کربلا راه نداد. ایشان به اصفهان برگشت. . . مؤمن زرنگ است معنایش این است که حاضر است از گمرک باز گردد، ولی کار خلاف نکند.»

با توجه به توانایی بالای ایشان در مزاح وخنداندن،(1)

معمولا برنامه­های ایشان با شوخی­های حکیمانه همراه است و مزاح به موقع ایشان، مانع خستگی مخاطب می شود. البته شوخی­های ایشان حساب شده و مناسب با موضوع است و چه بسا پیام هایی هم دارد. البته، حاج آقای قرائتی در خصوص بهره گیری از این شیوه، توصیه هایی دارد:

«خنده و خنداندن، شرایط و حدودی دارد:

1. خنداندن ومزاح شغل فرد و هدف او نباشد تا در آن افراط نماید و به همین عنوان شناخته شود. در مزاح، باید تعادل باشد. ( نه عبوس، نه دلقک) در اسلام، هم از کثرت خنده نهی شده است و هم از خشک و عبوس بودن. باید مزاح به عنوان نمک غذا و به اندازه باشد و مثل استراحت بین راه که در مسافرت انجام می گیرد. همچنین، در روایات، مزاح مناسب و محدود که در آن دروغ و حرف نامربوط نباشد، مطلوب شمرده شد.

2. خنده در حدّ تبسم باشد نه قهقهه و بدمستی و غفلت. طبق روایات، قهقهه از شیطان است و بهترین خنده، تبسّم است. (2) قرآن می فرماید که حضرت سلیمان علیه السلام وقتی می خواست بخندد، تبسم می کرد: «فَتَبَسَّمَ ضاحِکاً» (نمل/ 19)

3. سبب کینه وناراحتی دیگران نشود. مزاحی که در آن توهینی نباشد، مطلوب است. در برخی روایات، مزاح به عنوان فحش کوچک معرفی شده و سبب کینه ها به حساب آمده است.(3) و ظاهرا به مزاحی اشاره می­کندکه در آن، مسخره کردن دیگران یا طعنه ای باشد. در خنده، نباید تحقیر لهجه و چهره و تحقیر شهر و روستا و فرد و جامعه ای باشد. باید خنده، با حکمت و کوتاه و هدفمند باشد و انسان را غافل نکند. در حدیثی آمده که خدای تعالی، مزاح کننده ای را که در شوخی اش،

ص:130

حرفهای نامربوط نزند، دوست دارد. (1)

همچنین، در مزاح نباید دروغ باشد. رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم از طرفی شوخی که در آن دروغ باشد، نهی کردند و فرمودند: «ای اباذر وای به حال کسی که دروغ می گوید برای اینکه مردم را بخنداند، و وای بر او باد.»(2) در این حدیث دو بار «وای بر او» (وَیْلٌ لَهُ) آمده است؛ و از طرف دیگر، آن حضرت صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: «خدا کسی را که در مزاحش صادق باشد، مؤاخذه نمی کند.»(3)

4. مزاح در موضع تهمت نباشد؛ مثلا جوانی مجرد در بین زنان شوخی کند. یا به خاطر دست

انداختن فرد خاصی در کلاس، مزاح معنادار و با کنایه ای صورت گیرد.

5. مناسب جلسه باشد. مثلا ایام عزا یا برخی جلسات که اقتضای خنده ندارد، نباشد.»

حجة الاسلام قرائتی، ترویج مزاح سالم و خنده حلال را امری پسندیده دانسته و می فرماید:

«بارها به فکر افتادم یک سایت خنده حلال برای مردم درست کنم ؛ خنده ای که در آن تحقیر لهجه و چهره و تحقیر شهر و روستا و فرد و جامعه ای نباشد، خنده ای همراه با حکمت و کوتاه و ارزان. خنده ای هدفمند و فرامرزی. خنده ای که انسان را غافل نکند و در شأن مقام انسانیت و قابل ترجمه به زبان های دنیا باشد. ای کاش مسئولین فرهنگی به این فکر می افتادند.»(4)

این معلّم با نشاط و موفق، با توجه به مهارتی که دارد، درسها و سخنرانی­های خود را با مزاح­های مناسب عجین می­نماید و بهره ی فراوانی از این شیوه می­گیرد. به عنوان نمونه:

الف) نمونه اول: فرعونی که می گفت: «أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی» (نازعات/ 24) من

ص:131

پروردگار بزرگ شما هستم، وقتی دید که، موسی سینه ی دایه ها را نمکید، می بیند که در تغذیه ی یک نوزاد، بیچاره شد. وقتی یک بچه آمد وگفت: «هَلْ أَدُلُّکُم» اجازه می دهید من شما را راهنمایی کنم «علی أَهْلِ بَیْتٍ یَکْفُلُونَهُ» (قصص/ 12) من بروم سراغ یک خانواده ای که او اگر بیاید تکفل می کند. غیر از اینکه شیر می دهد، اصلًا متکفل تربیت بچه می شود. گفت: چشم، هرچه تو می گویی. برو بگو بیاید. رفت به مادرش گفت: بیا. فرعونِ گردن کلفت وقتی مضطر شد، محتاج به راهنمایی یک بچه می شود. می گویند: یک شخص مهمی، جایی مهمان شد، خیلی می لرزید. صاحب خانه گفت: والله من هرچه داشتم، روی تو انداختم؛ ولی باز هم می لرزی. من چه خاکی بر سرم کنم؟ اینجا یک پالان خر هست، می خواهی روی تو بیاندازم؟ گفت: اسمش را نگو، ولی خودش را بیا ر و بیانداز. من فعلًا دارم می لرزم. وقتی انسان سرما خورد، دیگر حالا اگر شاه هم هست، باید زیر پالان الاغ برود. محتاج است. (1)

ب) نمونه دوم: بسیاری با همه امکانات، زندگی تلخی دارند. طنزی است حقیقت گونه که می گویند کسی به خدا تلگراف کرد که: خدایا ! یک کامیون اسکناس را برای ما بفرست، خوش باشیم، جواب آمد که یک کامیون اسکناس می دهم؛ با دو پسر هروئینی، فکری کرد و دید چه فایده ای. یک تلگراف دیگر، که خدایا! یک وانت، تاکسی بار اسکناس بده، ما خوش باشیم. جواب

آمد که وانت اسکناس می دهم، ولی با یک دختر سرطانی با یک پسر سرطانی. گفت: نمی خواهیم، خدایا یک گونی اسکناس. گفت: یک گونی اسکناس با یک دختر کچل. خدایا یک ساک اسکناس. جواب آمد یک ساک می دهم با تنگی سینه. گفت: آقا اصلًا نخواستیم همان رزق خودمان را بده بیاید. جواب آمد: تدریجاً می رسد، فضولی موقوف. این ظاهرش طنز است، ولی یک واقعیت است؛ بسیاری از افرادی که برج دارند به مقداری که برجشان دراز است، غم درونشان هم عمیق است. در مقابل بلندی کوه، کنارش یک درّه هم هست. (2)

ص:132

ج) نمونه سوم: قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام : «کَذَبَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ مِنْ شِیعَتِنَا وَ هُوَ مُتَمَسِّکٌ بِعُرْوَةِ غَیْرِنَا»(1)«کَذَبَ»

یعنی چه؟ دروغ گفت. «کَذَبَ مَنْ» من یعنی چه؟کسی «کَذَبَ مَنْ زَعَمَ» «زَعَمَ» یعنی خیال کند. «کَذَبَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ مِنْ شِیعَتِنَا» دروغ می گوید کسی که خیال می کند از شیعه ی ما است. پیرو ما است. «هُوَ» در حالی که او «مُتَمَسِّکٌ» استمساک، چنگ می زند، «بِعُرْوَهِ غَیْرِنَا» به ریسمان غیر ما، کسی که می گوید: من مسلمان هستم، قانونش هم باید قانون خدا باشد.

اراده ای به خود ما می دهد. شما یک منبع آبی را فرض کنید. منبع آب دست شما نیست. شهرداری و سازمان آب فراهم می کند. نه خیابانها

و نه لوله کشی ونه برخی مقدمات دیگر دست شما نیست؛ اما باز و بسته کردن شیر در دست شماست. نظام هستی هم همین طور است. در این نظام هستی پدر ومادر دست من نیست. محیط و جامعه دست من نیست ؛ اما شیرِ اراده، در دست من است. آدم می تواند با اراده خود - با اینکه پدرش بد، مادرش بد، محیط بد، مدرسه بد؛ اگر همه هم بد باشند - مبارزه کند. البته، مشکل است که آدم در سرازیری خودش را نگه دارد؛ اما نشدنی نیست. مسأله هدایت و ضلالت دست ماست. قرآن می گوید: ما قرآن را می فرستیم؛ اما همین قرآن«یُضِلُّ بِهِ کَثیراً وَ یَهْدی بِهِ کَثیراً» (بقره/ 26) همین آیات قرآن، یک عده را گمراه می کند و یک عده را هدایت می کند. . .

برمی گردد؛ مثل آدمی که بیاید در خانه، تا دید غذا باب میلش نیست، اگر دور تا دور خانه اش دیزی، کبابی، جگرکی، ساندویچی، پیتزا و. . . باشد، می گوید اصلًا دلیلی ندارد خانه غذا بخورم؛ بیرون غذا می خورم. وقتی راه باز بود، با مختصر بهانه خانه را رها می کند، اما اگر راه ها بسته بود، در خانه صبر می کند.

احکام دینی نیز، مسائل طبیعی بسیار به چشم می خورد؛ مثلا معیار وقت نماز؛ طلوع، غروب، وقت زوال که دیدنی و قابل درک است، می باشد. یا در وضو شستن پهنای صورت به مقداری که بین انگشت وسط و شست قرار می گیرد، باید شسته شود. یا در سنجش مقدار آب کر بیان شده که باید سه وجب و نیم در سه وجب و نیم باشد و. . . این معیارهایی که اسلام بیان نموده، در هر زمان و مکان قابل بهره برداری است.»

یک نمونه:

(مخاطب دانش آموزان دبیرستانی): الان شما درس می خوانید. می پرسم هدف شما از درس خواندن چیست؟ می گویید: می خواهیم نمره بگیریم. می پرسم: نمره که بگیرید هدف شما چیست؟ می گویید مدرک گرفتن. می گویم: هدف شما از مدرک گرفتن چیست؟ می گویید: می خواهیم در مملکت مقامی بگیریم. می پرسم بعد از مقام گرفتن چه می شود؟ می گویید به پول می رسیم! بعد چه؟ هیچی. این عبادت نیست. امّا یک وقت درس می خوانید برای اینکه رشد کنید و دیگران را

رشد بدهید. اگر هدف انسانیت باشد، این عبادت است.

حالا یک نشانه به شما بدهم که متوجه شوید که عبادت می کنید یا نه؟! اگرفردا صبح، کسی جلوی دبیرستان ایستاد و به هر کدام از شما مدرکی داد و گفت ماهی فلان مبلغ هم میدهم، اینجا آیا به درس و بحث ادامه می­دهی یا از مسیر دانش بر می گردی؟ اگر هدف رشد باشد، مدرک و پول را پس می زنم و می گویم من هنوز رشد نکرده ام، می خواهم درس بخوانم. اما اگر هدف مدرک و پول باشد، وقتی مدرک و پول بیاید، همان جا توقف می کنیم. این نشانه اش است، خودتان را امتحان کنید که اگر به مدرک و پول رسیدید، می ایستید و یا به حرکت ادامه می دهید؟»

ماندگاری مطالب در ذهن مخاطبان می گردد؛ برخی نمونه ها:

- بعضی تاجرها پول دارند؛ اما سخاوت ندارند ؛ یعنی گاو صندوق گوشتی هستند.

- «ما سه نوع آدم داریم: بعضی مثل توت شیرین هستند؛ یعنی با یک تکان دادن می ریزند. بعضی مثل انار هستند. بایدکمی تابش داد تا از درخت جدا شود. بعضی از مردم هم مثل گردو هستند. باید چوب به سرشان زد تا از درخت بیفتند.

- دو رقم شیطان داریم: یکی شیطان مستقر و دیگری شیطان دوره گرد. . . (1)

- دو رقم بحث داریم: آبگوشتی - مغز بادامی . بحث های آبگوشتی بحث هایی است که پای دیگ و داغ، داغ خوب است. اما اگر بخواهی آنرا منتقل کنی، سرد و بی مزه می شود؛ اما بعضی وقت ها بحث مغز بادامی است. یعنی آدم هم می تواند در جلسه بحث را بجود و هم در هرجای کره زمین قابل دسته بندی و بسته بندی است.

- ما دو رقم مرده داریم. مرده ی افقی و مرده ی عمودی! مرده عمودی سیخ راه می رود، ولی مرده است و اگر کسی گفت: هرچی شد به ما ربطی ندارد، حدیث داریم او مرده ی عمودی است. (2)

- ما سه رقم بحث داریم: 1. بحث تاکسی 2. بحث قطار 3. بحث کلاس.(3)

ص:139

«صدای چاپخانه، توپخانه و کارخانه ؛ یعنی قدرت فرهنگی، نظامی و اقتصادی.»

3. بیان مطلبی در قالبهای گوناگون، اثر ویژه ای دارد و لذا گاهی در قرآن کریم، یک مطلب چند بار در قالبهای گوناگون تکرار شده است.

4. گاهی تکرار نشانه ی عنایت خاص است. همان گونه که اگر برای هر جنسی که خریداری یا فروخته می شود، یک فاکتور خاص دارد و این نشان دهنده دقت است. مثلا در سوره الرحمن چند. . . بعد از هر نعمتی را که نام می برد، اقرار می گیرد که کدامیک از این نعمت ها را تکذیب می کنید.

5. قرآن می فرماید در دستور نماز به خانواده، باید صبور باشیم. آری!گاهی با یک تذکر والدین، فرزند نماز خوان نمی شود. همان گونه که با یک فریاد، مردم متوجه نماز نمی شوند ولذا باید، برای دعوت به نماز اصولی را به کار برد:

- با صدای بلند

- از طریق افراد خوش صدا

- روی بام و بلندی

هم با تکرار کلمات و هم با نوآوری محتوا مردم را دعوت کرد. تکرار الله اکبر و شهادتین و کلمه «حیّ» و نوآوری کلمات صلاة، فلاح و خیرالعمل؛ یعنی هم «تکرار» وهم «نوآوری». همان گونه که در اصل نماز، هم تکرار است؛ مثل وضو، قبله، و نیت خالص و تلاوت سوره حمد و رکوع و سجود و تشهد و سلام و در عین حال نوآوری هایی در آن لحاظ شده است. در انتخاب سوره بعد از حمد، انتخاب دعای در قنوت و بعضی از مستحبات دیگر، نمازگزار می تواند چیزهایی را در چارچوب وحی انتخاب کند و برای نماز خود نوآوری بیاورد.

ناگفته پیداست که تکرار نباید ملال آور باشد؛ بلکه باید در هر تکراری، یک نوآوری در محتوا یا سبک داشته باشد؛ در تکرار های قرآن، این نوآوری به چشم می خورد.»

البته، اگر چه این معلّم فرزانه در لابلای درسهای خود، تکراری هوشمندانه در برخی مفاهیم و شعارها و نکات مهم دارد؛ اما در انتخاب موضوع درس خود این دقت را دارد تا موضوعی تکراری را ارائه ندهد.

ص:142

با استفاده از قرآن کریم و روایات، و با گزینش نکته های پراکنده و در کنار هم قرار دادن آنها، با شیوه سنجش و مقایسه، تدریس و تبلیغ خود را جذّابتر نموده و فضای درس و بحث را شیرین تر می نماید. این معلّم با تجربه، به صورت فراوان از این شیوه بهره می برد؛ مانند این که:

- از هر پیغمبر اولوا العزم کمالاتی را می گویم، بعد بین امیرالمؤمنین و انبیا مقایسه می کنیم.

- سیمای کسانی را که اهل جبهه هستند و سیمای کسانی را هم که اهل جبهه نیستند، را می نویسم. آن وقت یک مقایسه ای می کنیم.

- می خواهیم مقایسه کنیم. مقایسه فرهنگ دیروز و فرهنگ امروز، مسجد دیروز و مسجد امروز، سیاست دیروز و سیاست امروز. زن دیروز و زن امروز و از این قبیل مقایسه ها و در مجموع می خواهم از طریق مقایسه به بررسی گوشه ای از آن چه به آن رسیده ایم بپردازم.

- بحث درباره سیمای رزمنده و اهمیت جهاد است... برای این که بحث برای افرادی که به حج نرفته اند، خوب مطرح شود، ابتدا مقایسه ای میان حج و جهاد می کنیم. یک نمونه از این شیوه:

با توجّه به آیات متعدّد، میان جایگاه اصحاب یمین در بهشت و اصحاب شمال در جهنّم

مقایسه ای بین بهشتیان و دوزخیان می نماید: (1)

ص:144

برای اصحاب یمین: برای اصحاب شمال:

1. سایه ای ممتد و دائم.

«وَ ظِلٍّ

مَمْدُودٍ»

2. میوه هایی مجاز و

مدام.

«لا مَقْطُوعَةٍ

وَ لا مَمْنُوعَةٍ»

3. نوشیدنی هایی

پاکیزه.

«شَراباً طَهُوراً»

4. رودهایی از آب.

«أَنْهارٌ مِنْ

ماءٍ»

5. رودهایی از شیر.

«أَنْهارٌ مِنْ

لَبَنٍ»

6. رودهایی از شراب.

«أَنْهارٌ مِنْ

خَمْرٍ»

7. رودهایی از عسل.

«أَنْهارٌ مِنْ

عَسَلٍ مُصَفًّی»

8. دو بهشت و باغ

بزرگ.

«جَنَّتانِ»

9. برخوردهایی با سلام

و سلامتی.

«إِلَّا قِیلًا

سَلاماً سَلاماً»

10. ورودی با احترام.

«طِبْتُمْ

فَادْخُلُوها»

11. برخوردار از رحمت

و درود الهی.

«سلام قَوْلًا

مِنْ رَبٍّ رَحِیمٍ»

12. پذیرایی کنندگانی

بی نظیر.

«یَطُوفُ

عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ»

- سایه ای از دود

سیاه.

«ظِلٍّ مِنْ

یَحْمُومٍ»

- نه خنک و نه سودمند.

«لا بارِدٍ لا

کَرِیمٍ»

- آبی همچون فلز

گداخته.

«بِماءٍ

کَالْمُهْلِ»

- در آرزوی آب.

أَفِیضُوا عَلَیْنا

مِنَ الْماءِ...

- آبی سوزان و

زهرآلود.

«حَمِیمٌ وَ

غَسَّاقٌ»

- آبی چرک و خون آلود.

«مِنْ غِسْلِینٍ»

- آبی پست.

«ماءٍ صَدِیدٍ»

- مکانی تنگ.

«مَکاناً ضَیِّقاً»

- لعنت و نفرین به

یکدیگر.

«کلما دخلت امة

لعنت اختها»

- ورودی با قهر و

نفرت.

«خُذُوهُ

فَغُلُّوهُ»

- توهین و بایکوت.

«قالَ اخْسَؤُا

فِیها وَ لا تُکَلِّمُونِ»

- گردش در میان آتش و آب

سوزان.

«یَطُوفُ عَلَیْهِمْ

بَیْنَها وَ بَیْنَ حَمِیمٍ آنٍ».

ص:145

می گویم چه کسانی هستند؟ اگر به عقد دعوتم می کنند، می گویم چه کسانی در جلسه عقد هستند؟ افطاری و مهمانی می گویم چه کسانی می آیند؟ اگر مهم بودند، قبول می کنم و اگر مهم نبودند نمی پذیرم.»(1)

ایشان، در این فراز با خطاب به خود، به طور غیر مستقیم به مخاطب نیز پیام را منتقل می­نماید.

ب) نمونه دوم: در یکی از درسهایش فرموده اند: «زمان شاه جوانی مرتب به کلاس من می آمد. مدتی نیامد! او را دیدم و گفتم: چرا کلاس نمی آیی؟ گفت: من قبلا جوان پاکی بودم،

حالا با کمال تأسف آلوده شده ام. وقتی می خواهم به مسجد و جلسات قرآن بیایم، به خودم می گویم: نمی خواهد به جلسه قرآن بروی، بقیه کارهایت را درست کن!! گفتم: اصلًا شیطان هم، همین را می خواهد. شیطان، اول تو را هُل می دهد به طرف گناه و بعد می گوید: نمی خواهد نماز بخوانی، برو سراغ کارهای دیگرت! قرآن می فرماید: «إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ»( هود/ 114 ) کار نیک، کارهای بد را از بین می برد. پس هرکس گناهی مرتکب شد، سریع نماز بخواند.»

در این سخن نیز، حاج آقای قرائتی با بیان این خاطره، خواست به نوعی غیر مستقیم، به مخاطبانش پیام بدهد که اگر شما نیز مرتکب خلافی شده­اید، با توبه و نماز و کار خیر می­توانید، جبران کنید.

امروز، این کار را انجام می دهند. آیت الله العظمی گلپایگانی (ره) سالی دو سه شب منبر می رفت؛ کتاب را باز می کرد و از رو می خواند. همچنین، مقام معظم رهبری از روی لهوف روضه خواند. از رو خواندن عیب نیست و من چندین سال است که در تلویزیون چنین کاری را انجام می­دهم.»

هستند یا روی تخته نوشته شده، را با هم تکرار کنند یا در کلاس­های خود، برخی آیات، روایات و شعرها و ضرب المثلها و مطالب و مفاهیمی که مردم با آن مأنوس بوده و در ذهن دارند، را به صورت ناقص می­خواند و برای تکمیل آن از مخاطبانش کمک می گیرد. ایشان علت این کار را در کلاسی این گونه بیان فرمودند:

«اینکه می گویم: "بخشی را من می گویم و بخشی را شما بگویید." این فن معلمی من است، معلم باید بعضی حرفهایش را ناقص بزند ؛ مقداری را خودش و مقداری را مخاطبانش بگویند تا علاوه بر تعامل و مشارکت در گفتگو، مخاطب نیز در کلاس سر حال و با توجه باشد.» این کار در کلاسها، به صورت فراوان از ایشان دیده می شود؛ در اینجا، چند نمونه را ارائه می کنیم:

- اما آگاهی، نصفش را من می خوانم و نصفش را شما «هَلْ یَسْتَوِی الَّذینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذینَ لا یَعْلَمُونَ» (زمر/ 9)

- یکی از داستان ها، داستان نوح با پسرش است که قصه اش را می دانید. حالا نصفش را من می خوانم و نصفش را شما بخوانید. پسر نوح با بدان بنشست خاندان نبوتش گم شد

- پیغمبر ما به علی بن ابیطالب گفت: نصفش را من می گویم. نصفش را شما بگویید. «أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی» (بحارالانوار/ ج 5/ ص 69) و... .(1)

6. تذکّر و یادآوری نعمتها

هم تعلیم جاهل وظیفه مبلّغ و معلّم است و هم تنبیه غافل. زندگی روزمره، چه بسا انسان را دچار خواب غفلت نماید، لذا انسان پیوسته نیاز به یادآوری و تذکر دارد؛ از شیوه های مهم ومجرّب در عرصه ی تعلیم و تبلیغ، بهره­گیری از تذکّر و تنبیه و هوشیار کردن مخاطبان است. این روش، شیوه ای قرآنی است و از سفارشهای الهی، یادآوری از نعمت ها و آلاء است؛ «فَاذْکُرُوا آلاءَ اللَّهِ لَعَلَّکُمْ

ص:149

تُفْلِحُونَ؛(1)

پس نعمت های خدا را به یادآورید، باشد که رستگار شوید.» (أعراف/ 69)

حجة الاسلام قرائتی، با بهره­گیری از این شیوه قرآنی، به تبیین و یادآوری نعمت های الهی می پردازد. ایشان، علاوه بر این که در فرصت های گوناگون و در لابلای مباحث و موضوعات، مخاطبان را به نعمت های خداوند متعال توجه می­دهد، بیش از یک سال، درسهایی از قرآن را به این موضوع اختصاص دادند(2)و در ابتدای مباحث، در خصوص علت پرداختن به بحث «نعمت های الهی» فرمودند:

«بینندگان عزیز، روز اول ماه رمضان 71 بحث را می بینند. موضوع ما نعمت های الهی است. شمردن نعمت ها، انسان را از غفلت بیرون می آورد وعشق خدا را در او زیاد می کند. وقتی انسان متوجه شد که خدا چقدر به او نعمت داده است، بعد وقتی گفتند: روزه بگیر. می گوید: چشم! شما اگر بدانی که پدرت چه خدماتی کرده است، به پدرت، نه نمی گویی. اگر یادی از زحمات مادر بکنی، به مادر، نه نمی گویی. گاهی که ما نسبت به پدر و مادر طغیان و تمرّد می کنیم، یادمان می رود که اینها چقدر زجر کشیدند. افرادی که در مقابل خدا معصیت می کنند، یادشان می رود که خدا چقدر خدای خوبی است.»(3)

همچنین، قرآن کریم در بیان نعمتها با استفاده از مقلوب کردن وجابه جایی نعمتها و بیان فرض مخالف، انسان را نسبت به نعمتها متذکّر و به نظام احسن توجه می­دهد.(4)

حجة الاسلام قرائتی از این روش قرآن کریم، در یادآوری نعمتها،

ص:150

بسیار بهره می برد. به عنوان نمونه:

در یکی از درسها فرمودند: «شما در ساختمان خودتان قدری فکر کنید، مثلًا محل تغذیه نوزاد کجای بدن مادر بود بهتر بود؟ غیر از سینه که هم بتواند با دستهایش بچه را نگه دارد، هم با چشم هایش نظارت کند، هم سرِ بچه روی قلب مادر باشد که این آهنگ قلبی که در شکم با آن مأنوس بوده، بیرون شکم هم با آن مأنوس بشود . . . خدا در قرآن می گوید اگر می خواهید قدرنعمت های من را بدانید جابه جا کنید؛ یعنی تا چشمت را نبندی و چند متر راه نروی، نعمت چشم برایت معلوم نمی شود. شما همین انگشتت را دو سه روز، پارچه ببند تا اینها به هم بچسبد، آن وقت اگر توانستی کت و شلوارت را بپوشی. ما یک مقدار نعمت ها را باید برعکس کنیم تا قدرش را بدانیم.

فرض کنید، اگر آب تلخ شود، یا درختها پس از پاییز، سبز نشوند، یا فرض کنید همه حیوانها وحشی شوند. یا اگر بیست سال همه زنها دختر بزایند، چه می شود! اگر همه بیست سال پسر بزایند، چه می شود! اگر درختها همه اکسیژن بگیرند، کربن پس بدهند، چه می شود!. . .»(1)

الف) نمونه اول: قبل از انقلاب، تحت عنوان استبداد بحثی در خصوص قصه فرعون ارائه می نماید و این گونه آن را تطبیق می دهد: حاکم مستبدی به نام فرعون بود که از مردم می خواست تا به جای نام خدا بگویند: بنام نامی فلان (به جای: آریا مهر) وخود را همه کاره و مردم را بله قربانگو می خواست و مردم هم از ترس احترام وتعظیم می کردند تا جایی که کار زشت فرعون برایش زیبا جلوه کرد «وَ کَذلِکَ زُیِّنَ لِفِرْعَوْنَ سُوءُ عَمَلِهِ» (غافر/ 37) و این حکام مستبد، اگر جرأت پیدا کنند تا ادعای خدایی پیش می روند «أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی». فرعون به موسی تهمت می زد و می گفت که: «یُریدانِ أَنْ یُخْرِجاکُمْ مِنْ أَرْضِکُمْ بِسِحْرِهِما» (طه/ 63). حضرت موسی می خواهد با سحر و جادو شما را از زمینتان بیرون کند و تفرقه بوجود آورد. کار فرعون ها تهمت زدن به مردان خدا و ایجاد تفرقه در بین ملت است. «وَ جَعَلَ أَهْلَها شِیَعاً؛ مردم آنجا را فرقه فرقه نموده است.» (قصص/ 4) و...

ب) نمونه دوم: وقتی داستان حضرت یوسف 7 را بیان می کند به جوانها خطاب می نماید که: همه شما یوسف هستید و همه شما در معرض خطر. یوسف را به بهانه ی بازی بردند. شما را هم به همین بهانه می برند. یوسف را پرت کردند، شما را هم پرت می کنند؛ از هدف پرت می کنند. وقتی خواستند یوسف را ببرند، او را با لحنی بردند که ما آن لحن را دوست داریم. «وَ إِنَّا لَهُ لَناصِحُونَ» (یوسف/ 11) ما نصیحتش می کنیم. ما خیر خواهش هستیم. «إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ» (یوسف/ 12) ما یوسف را حفظ می کنیم. شما را هم با لحن دلسوزانه، فریب می دهند. . .

مخاطبان متنوعی دارد، برخی مباحث ومعارف مهم شیعی را با تکیه برهمین روش ارائه نموده است. به عنوان نمونه:

الف) نمونه اول: «پیامبر اکرم 9 فرمودند که فاطمه جگر گوشه ی من است، رضای فاطمه، رضای خداست و غضب او، غضب خداست. یعنی ای مردم من فردا می میرم و خط رهبری مترلزل

می گردد، شما اگر گیج شدید، ببینید فاطمه کدام خط را تأیید می کند. . . این حدیث از آن حدیث هایی است که همه این را نقل کرده اند و شاید 20 نفر از علمای اهل سنت در جلد 10 الغدیر نقل کرده اند، البته علمای شیعه نیز نقل کرده اند. من علمای سنی را شمرده­ام. بنابر این، حدیثی است از پیامبر، حدیث نبوی است و شیعه و سنی این را قبول دارند که پیغمبر فرمود: فاطمه رضایت و غضبش ارزش دارد. . .»(1)

ب) نمونه دوم: (موضوع درس: امام زمان علیه السلام درقرآن). . . «در تورات یهودی ها این اصل هست که در آینده شخصی می آید که دنیا را از شرک و فساد نجات می دهد، منتهی آنها نمی دانند که امام زمان علیه السلام است. اصل این مطلب را که کسی می آید و انقلاب آسمانی را بپا می کند، را قبول دارند. . . در انجیل در چند مورد داریم که آینده جهان شخصی می آید و یک حکومت عدل جهانی برقرار می کند. در کتابهای زرتشتی ها هم چند مورد نقل شده است آنها هم همچین چیزی را معتقد هستند. در کتابهای اهل سنت روایات زیادی نقل شده است که آنها هم قبول دارند، امام زمان علیه السلام مال شیعه نیست. روایت داریم از پیغمبر که فرمود بعد از من دوازده نفر می آیند و شیعه و سنی نقل کرده اند که: «لَا یَزَالُ أَمْرُ أُمَّتِی ظَاهِراً حَتَّی یَمْضِیَ اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَهً کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْشٍ» (بحارالأنوار، ج 36، ص 231)

بنی امیه و بنی عباس از آنجایی که می خواستند خودشان را هم قاطی کنند گیر کردند که این دوازده تا را چطوری دستکاری کنند پیغمبر ما اسم دوازده تا را برد، الان هم در مسجد پیغمبر اسم این دوازده تا هست.»(2)

ص:153

ص:154

فصل سوم:

محتوا

از ارکان مهمّ تبلیغ، محتواست. همه ی ویژگی­ها و تجربه ها، مهارتها و شیوه های یک مبلّغ، در خدمتِ انتقالِ «محتوا» به مخاطب است؛ لذا دقت در انتخاب منابع، برای تهیه محتوای محکم و متقَن و تلاش در آماده سازی و تهیه محتوای تبلیغ و تأمل و دقت در ارائه مناسب محتوا از نکات مهمی است که در موفقیت معلّم ومبلّغ نقش ایفاء می­کند. ما در این فصل به بحث مهم محتوا که رکن مهمی در تبلیغ حجةالاسلام قرائتی است، می پردازیم و آن را در سه عنوان کلی زیر ارائه می­دهیم:

الف) منابع محتوا ب) تهیه و آماده سازی محتوا ج) ارائه محتوا.

برقرار نموده است و بهره­های فراوانی از قرآن کریم برده است. این معلّم قرآن، در خصوص حُسن مطلع عمر طلبگی خود که با قرآن و تفسیرپیوند خورده، می­فرماید:

«از الطاف الهی که خیر فراوان به من رساند، این بود که اوایل طلبگی، همراه درس های حوزه، مباحثه ی تفسیر و نهج البلاغه را کم و بیش داشتم. در روایتی آمده است که: "مَنْ أَرَادَ الْعِلْمَ فَلْیُثَوِّرَ الْقُرْآن؛ هرکه علم می خواهد، در قرآن تدبر کند." فهمیدم که بسیاری، مزه قرآن را نچشیده اند و ما نچشیدیم و نچشاندیم.»(1)

ایشان برای بهره گیری خودش و غنا بخشی به تبلیغ، با عزم جدی وارد تفسیر و مطالعات قرآنی شد وکاری را که از اوائل طلبگی آغاز کرد، رها نکرد، بلکه با عشق ادامه داد؛ آن گونه که در برنامه ای از «درسهایی از قرآن» در سال 1375(2) فرمودند:

«الحمدلله، گرایش قرآنی من، زیاد است. الان هم، نود و پنج درصد مطالعه من قرآن است. یعنی اگر صبح تا شب تفسیر مطالعه کنم، خسته نمی شوم.»

این معلم قرآن، در پاسخ به سؤالی در خصوص رمز با جاذبه بودن و نو بودن مباحث درسهایی از قرآن، در جایی فرمودند:

«اگر خدا عمر بدهد تا صد سال دیگر هم حرف تازه دارم ؛ چون پشتیبان حرف های من قرآن و حدیث است. من هر شب که مطالعه می کنم، حرف نو و تازه می بینم . حرف من تمام شدنی نیست، چون قرآن و سنت تمام شدنی نیست.»(3)

ص:157

نکته مهم این که ایشان، در کنار مطالعه جدی، معتقد است که ما باید قرآن کریم را به گونه ای ارائه دهیم که پاسخگوی مسائل روز باشد و پیامهایی برای جامعه امروزی وجهان داشته باشد.

در خصوص محتوای غنی قرآنی، متن برنامه «درسهایی از قرآن» بهترین شاهد است؛ ایشان

بسیاری از موضوعات را از آیات متعدد سوره هایی از قرآن کریم جمع آوری و با تکیه بر آیات، نکات مهم وکاربردی را به مخاطبانش ارائه می دهد.

به عنوان نمونه، گوشه ای از یک بحث را مرور می کنیم:

«آداب مهمانی رفتن و چگونگی برخورد با یکدیگر»

- با دعوت باشد؛ ( بی دعوت جایی نروید. ) «وَ لکِنْ إِذا دُعیتُمْ» (احزاب/ 53)

- با اجازه باشد؛ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتاً غَیْرَ بُیُوتِکُمْ حَتَّی تَسْتَأْنِسُوا ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! به خانه هایی که منزل شما نیست، وارد نشوید، مگر آنکه اجازه بگیرید.(1)

(نور/27)

- اگر اجازه دادند، داخل شوید و اگر به هر دلیلی از پذیرش شما معذور بودند و گفتند: برگردید«إِنْ قیلَ لَکُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا» (نور/ 28)، بدون ناراحتی بر گردید؛ چون نشانه رشد است «هُوَ أَزْکی لَکُم» (نور/ 28)

- اگر گفتند: بسم الله! بفرمائید ! تا داخل شدید، سلام کنید؛ تُسَلِّمُوا عَلی أَهْلِها؛ و بر اهل آن سلام کنید. (نور /27) همچنین: «فَإِذا دَخَلْتُمْ بُیُوتاً فَسَلِّمُوا عَلی أَنْفُسِکُم» (نور/ 61)

- هر کس به شما سلام کرد، سلام گرم تر به او بدهید. «وَ إِذا حُیِّیتُمْ بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها. . . ؛ و هرگاه شما را به درودی ستایش گفتند، پس شما به بهتر از آن تحیّت گویید. . .» (نساء/ 86)

- در خصوص جای نشستن، نیز قرآن می فرماید که وقتی کسی وارد شد و دیدید

ص:158

که به دنبال جا می گردد، برای اوجا باز کنید: «إِذا قیلَ لَکُمْ تَفَسَّحُوا فِی الْمَجالِسِ فَافْسَحُوا» (مجادله/ 11)

همچنین وقتی در جلسه که نشسته اید:

- داد نزنید! «إِنَّ أَنْکَرَ الْأَصْواتِ لَصَوْتُ الْحَمیرِ» (لقمان/ 19)

- در گوشی حرف نزنید! «إِنَّمَا النَّجْوی مِنَ الشَّیْطان» (مجادله/ 10) نجوا هم کار خوبی نیست.

- در انتظار وقت غذا نباشید! «غَیْرَ ناظِرینَ إِناهُ»( احزاب/ 53) یعنی مهمان زودتر از وقت پذیرایی نیاید تا منتظر پخته شدن غذا بماند.

- وقتی غذا خوردید، پراکنده شوید! «فَإِذا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا» (احزاب/ 53)

- (بعد از غذاخوردن) به گفتگو نپردازید! «وَ لامُسْتَأْنِسینَ لِحَدیثٍ» (احزاب/ 53)

- وقتی هم می خواهید از مجلس بروید از رئیس جلسه اجازه بگیرید. (1)

ص:159

مطرح است؛ شما حق نداری تا حیوان را روبروی حیوان دیگر سر ببری. اگر حیوان خواب است، حق ندارید آن حیوان را بگیرید؛ چون حق خواب دارد و گرفتن او در حال خواب نامردی است؛ اما هر وقت بیدار بود، می توانی برای ذبح بگیرید. همچنین، در نهج البلاغه داریم. اگر شیر می دوشید، مقداری شیر باقی بگذارید تا اگر بچه حیوان، خواست شیر بخورد، مادرش شیر داشته باشد. یا اگر خواستید، باری بر حیوان حمل نمایید، باید توان وطاقت حیوان سنجیده شود تا فوق طاقتش بار بر او حمل نکنید. یا اگر روی اسب و یا حیوانی نشسته اید، حق ندارید تا با این وضعیت با کسی حرف بزنید؛ بلکه باید پائین بیائید و وقتی صحبت تمام شد و خواستید حرکت کنید، سوار شوید. . . اینها همه حدیث است.

ب) نمونه دوم: روزه در آیات و روایات... بیست تا حدیث برای روزه می خواهم بگویم:

1. حدیث داریم: پایه های دین پنج تاست، «بُنِیَ الْإِسْلَامُ عَلَی خَمْسٍ» (1)

یعنی گنبد اسلام روی پنج پایه است، نماز، زکات، روزه، حج، رهبری معصوم، ولایت امیرالمؤمنین. یعنی روزه یکی پایه های دین است.

2. حدیث داریم: «دَعْوَهً لَا تُرَد»؛ (2)یعنی روزه دار، وقتی می خواهد افطار کند، یک دعای مستجاب دارد.

3. حدیث داریم: اگر کسی با میل روزه بگیرد حتی اگر زمین را پر از طلا کنند، اجرش داده نمی شود.

حدیث داریم: . . .

برخی از ادعیه ؛ مانند دعای «مکارم الاخلاق» را به صورت مستقل در بحثهای متعددی ارائه داده است. ایشان در این خصوص فرمودند:

«در دعاها نیز اسراری است. با کمی دقت در دعای مکارم الاخلاق صحیفه سجادیه حدود صد جلسه تلویزیونی را اداره کردم که در هر جمله آن نکته هایی قابل دقت بود.»

جملاتی از برخی دروس، به عنوان نمونه:

- امام سجاد علیه السلام در دعایی که می کند می گویند: بعضی می خواهند عزیز شوند. می خواهند به چه چیزی عزیز شوند؟ در دعا داریم: «فَکَمْ قَدْ رَأَیْتُ یَا إِلَهِی مِنْ أُنَاسٍ طَلَبُوا الْعِزَّ بِغَیْرِکَ فَذَلُّوا، وَ رَامُوا الثَّرْوَهَ مِنْ سِوَاکَ فَافْتَقَرُوا، وَ حَاوَلُوا الِارْتِفَاعَ فَاتَّضَعُوا» . . . (1)

- در دعا داریم «الَهی بِیَدِکَ لَا بِیَدِ غَیْرِکَ زِیَادَتِی وَ نَقْصِی» (بحارالانوار/ ج 91/ ص 96) در مناجات شعبانیه «الَهی» یعنی خدایا «بِیَدِکَ» به دست توست «لَا بِیَدِ غَیْرِکَ» نه به دست غیر تو «زِیَادَتِی وَ نَقْصِی» یعنی نقص و زیاد من . . .

- در یکی از سخنرانی هایم در خارج از کشور، فرازی از دعای ابوحمزه را تحت عنوان «عوامل سقوط جامعه» توضیح می دادم. بعد از جلسه دکتری آمد و خیلی تعریف کرد و گفت: من خیلی لذّت بردم وخوشحال هستم.

دلیلش را پرسیدم؟ گفت: برای من بسیار تعجّب آور و شگفت انگیز بود که امام سجاد علیه السلام در یک سطر و جمله دعا، عوامل سقوط جامعه را بر شمرده است، آنجا که می فرماید: اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ

بِکَ مِنَ الْکَسَلِ وَ الْفَشَلِ وَ الْهَمِّ وَ الْجُبْنِ وَ الْبُخْل...»

آن می باشد. شناخت تاریخ و رفتار و سرنوشت پیشینیان در انتخاب راه، مفید است ؛ چرا که قوانین و سنّت های ثابتی بر تاریخ دیروز بشر حاکم است که ریشه یابی آن، چراغ راه زندگی امروز است: «قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ سُنَنٌ فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُروا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ؛ به یقین پیش از شما سنّت هایی بوده (و سپری شده) است. پس در روی زمین گردش کنید و بنگرید که سرانجام تکذیب کنندگان چگونه بوده است.»( آل عمران/ 137)

هر چه با تاریخ و سرگذشت پیشینیان آشنا باشیم، گویا به اندازه عمر آن مردم زندگی کرده ایم. حضرت علی علیه السلام در نامه سی و یکم نهج البلاغه خطاب به فرزندش امام حسن علیه السلام می فرمایند: فرزندم! من در سرگذشت گذشتگان چنان مطالعه کرده ام و به آنها آگاهم که گویا با آنان زیسته ام و به اندازه ی آنها عمر نموده ام.

یکی از راههای شناخت تاریخ پیشینیان، وحی است؛ و قسمت هایی از قرآن کریم از بخشهای قطعی ومفید نمونه هایی را آورده است. درتمام آیاتی که در قرآن کریم، فرمان «سِیرُوا فِی الْأَرْضِ»و «وَ اذْکُرْ فِی الْکِتاب»(1)

آمده، به عنصرتاریخ توجه شده است و برخی تعابیر مثل «واتل علیهم»(2) و مانند آن(3)

و آیاتی که به نقل

ص:163

قصه و سرگذشت پیشینیان می­پردازند و گفتار و رفتار

دیگران را نقل می نمایند، بیانگر تاریخ گذشتگان است.

همچنین، قرآن کریم با دستور به نگاه کردن به عاقبت مکذّبین، مجرمین، مفسدین، ظالمین و منذرین انسان را به مطالعه وعبرت گرفتن از تاریخ دعوت نمود. از صبر انبیای پیشین و نابودی اقوامی چون قوم هود و صالح و لوط تا عوامل تفرقه، نابودی، عاقبت به خیری و عاقبت به شرّی . . . همه و همه درسهای تاریخی است که قرآن کریم می­آموزد؛ چرا که تاریخهایی که قرآن نقل کرده، وسیله ی تذکّر است، نه عامل سرگرمی؛ لذا باید در آن تدبر نمود. امام صادق علیه السلام درباره ی معنای «أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ» که چند مرتبه در قرآن کریم آمده است، علاوه بر معنای ظاهری آیه شریفه، فرمودند: «مراد تدبّر و سیر در تاریخ اقوام گذشته در قرآن است.»

در قرآن کریم، در نقل تاریخ به عناصر اصلی، وکلیدی و کارگشا توجّه گردید. قرآن، بعد از نقل یک ماجرای واقعی و تاریخی، قانون حاکم بر آن ماجرا را که به نام سنت های الهی در تاریخ است، بیان می نماید. «کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ» کلمه «کذلک» که بعد از مطلبی تاریخی می آید، بیان فلسفه تاریخ است؛ یعنی آن قوانین، اصول، درسها، عبرت ها و پندهایی است که از حوادث گذشته برای زندگی امروز به دست می آید.»

فیش های تحقیقاتی حاج آقای قرائتی، گویای مطالعه فراوان و نکته برداری های ایشان از کتب تاریخی است که در موارد مقتضی در برنامه هایش از این نکات بهره برد و فراز های ناب و شنیدنی آن را گزینش، و به مخاطبان خود ارائه نمود. به عنوان نمونه:

الف) نمونه اول: دلایل ایمان ابوطالب زیاد است که ما فشرده ای از آن را از کتاب الصحیح من السیره نقل می کنیم:

1. جملاتی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و ائمه هدی علیه السلام در باره ایمان او گفته اند، بهترین دلیل برای ایمان آن بزرگوار است.

2. حمایت های بی دریغ او از حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلم در شرائط بسیار سخت.

ص:164

3. اقرار ابوطالب علیه السلام در اشعاری که درباره پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله وسلم و ارتباط با خداوند سروده است. 4. و. . .

ب) نمونه دوم: حاج آقای قرائتی پس از بیان خاطره شهید خندان که در قبر خندیده بود(1) و این را قبل از شهادت از خدای تعالی خواسته بود، در ادامه بیان می کند: . . «الله اکبر» این مسأله را به تاریخ اسلام گره بزنید. جنگ احد پیش آمد. «عمرو بن جموح» با چند تا جوانانش جبهه رفتند و در احد در یاری اسلام شهید شدند. همسرش آمد و شتری آورد که شهداء را برای دفن به مدینه ببرد. هرچه شتر را زد، قدم بر نداشت. خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم آمد و گفت: یا رسول الله! این ها یاران تو هستند که شهید شده اند. می خواهم به مدینه ببرم و دفنشان کنم. اما شتر پیش نمی آید. پیغمبر فکر کرد و فرمود که: «آیا وقتی این ها به جبهه می رفتند حرفی هم زدند؟» گفت: بله! شوهر من که به جبهه رفت، گفت: خدایا! می خواهم بروم شهید بشوم، دیگر مرا به مدینه برنگردان. گفت: چون از خدا خواسته که به مدینه بر نگردد، این شتر به مدینه بر نمی گردد. شما هم در احد و در یک فرسخی مدینه دفنش کنید. دعا در پای شتر اثر می گذارد. دعا در لحد اثر می گذارد.

بهتر معارف به او کمک کند، مطالعه و فیش برداری نموده است و دقت در درسهای ایشان، بیانگر این حقیقت می باشد که اطلاعات عمومی مناسبی دارد و در برخی بزنگاه ها از این مطالعات عمومی بهره برده و نکات مفیدی را برای مخاطبانش بیان نموده است.

نگاه گذرا به فیش­های تبلیغی این معلّم پرکار، به خوبی نشان می­دهد که بخشهایی از مطالعات ایشان، مطالعات عمومی و دیدن برخی کتب تخصصی مفید و قابل استفاده بوده است. حتی برخی مطالب آماری و قابل استفاده را از مطبوعات استفاده نموده است. عناوین برخی کتابهایی که

نامش در فیش های تحقیقاتی بیان شده است، عبارتند از: آخرین گفتارها، اخلاق مدیریت، درس هایی از اخلاق مدیریت، روح القوانین، نظام حقوق زنان در اسلام، وهابیان، گنجینه های ویران، انجیل متی، امامت و مهدویت، و. . .

همچنین یک نمونه از فیش برداری در خصوص اطلاعات عمومی که فقط تیترها با حذف مطالب بیان می شود:

عنوان اصلی: خواندنی های دنیای کتاب

1. بزرگترین کتابخانه ها... 2. قدیمی ترین کتاب های چاپ شده...

3. اولین کتاب چاپی....

4. طولانی ترین رمان...

5. اولین مرکز واردات کتاب .... 6. ضمیمه ای مهمتر از کتاب ...(1)

7. بزرگ ترین مؤسسه چاپ جهان .... 8 . بزرگترین چاپخانه دولتی ....

9. کسل کننده ترین کتاب .... 10. پرحجم ترین کتاب ....

11. کتاب مادر ... 12. بالاترین دستمزدها. . .

منبع: مجله سروش سال شانزدهم شماره 721 شنبه 26 آذرماه 73.

ص:166

- ورق: وَ طَفِقا یَخْصِفانِ عَلَیْهِما مِنْ وَرَقِ الْجَنَّة ؛ و به (پوشاندن خویش با) چسباندن برگ درختان بهشت بر خود پرداختند. (أعراف/ 22)

- سرابیل: (1)

«وَ جَعَلَ لَکُمْ سَرابِیلَ تَقِیکُمُ الْحَرَّ وَ سَرابِیلَ تَقِیکُمْ بَأْسَکُمْ . . . و برای شما لباس هایی قرار داد که شما را از گرما (و سرما) حفظ می کند ولباس هایی که شما را از آسیب های یکدیگر حفظ می نماید.» (نحل/ 81)

می توان از این چراغ هدایت الهی بهره برد.

ایشان در کنار مطالعه آیات، به صورت جدی در روایات تحقیق نموده و همچنین از سایر منابع متقن نیز بهره برده و در مسیر مطالعات، هر روز بر یاداشت های خود افزوده است و امروزه، فیش های تبلیغی ایشان، یکی از منابع غنی برای معلمان و مبلغان است. برای پرهیز از بسط مباحث، علاقمندان می توانند نمونه فیش­های حاج آقای قرائتی را در نرم افزار آثار ایشان(1)،

ملاحظه نمایند.

برای تشکیل پرونده تبلیغی، می توان به صورت ساده، مباحث مکتوب یک موضوع را در پاکت (یا در صورت تمّکن مالی در فایلها) کد گذاری ونگهداری نمود و یا کسانی که با نرم افزارهای مطالعاتی سر وکار دارند، با فیش نگار نور به آسانی به دسته بندی مطالب بپردازند.

حاج آقای قرائتی، با در نظر داشتن این فواید برای مباحث خود، پرونده تبلیغی تشکیل داده است تا:

- با توجه به اینکه مخاطبان ثابتی در صدا و سیما دارد؛ سابقه مباحث را داشته باشد و از تکرار برخی موضوعات پرهیز نماید.

- اگر موضوعی را اصلا طرح ننموده، برای طرح به موقع آن موضوع، پرونده تبلیغی داشته باشد.

- یا در صورتی که موضوعی فروعاتی دارد، به فرعهای دیگر یک موضوع که به آن نپرداخته بپردازد.

مطالب ذیل، نمونه­ای از تعابیر این معلّم با تجربه، در خصوص موضوع مهم «پرونده تبلیغی» است و بیانگر دقت های ایشان است:

- «. . . من خیال کردم که بحث دروغ را در تلویزیون گفته ام، به دلیل این که موضوع تکراری نباشد، به پرونده ها مراجعه می کنم؛ چون برای هر بحثی که در تلویزیون دارم، یک پرونده تشکیل می دهم. پرونده ها را دیدم و متوجه شدم که در حرف «دال» بحث دروغ نیست. درباره ی صدق کمی صحبت کردم، اما درباره ی دروغ زیاد صحبت نکردم و حالا بحث امروز ما درباره ی دروغ است.»

- یا در بحثی دیگر، سابقه ای از مباحث یک موضوع را این گونه طرح نمودند: «من راجع به امام حسن مجتبی علیه السلام در این تقریباً سی سال گذشته، سی تا بحث داشتم که چند تا صلح امام حسن علیه السلام بوده، در این جلسه می خواهم راجع به امام حسن علیه السلام و صبر صحبت کنم. چون الگوی صبر بود.»

- «داشتن پرونده برای هر بحث بسیار مفید است. مثلًا اگر یک روز من می خواستم درباره اعتیاد صحبت کنم، باید مطالبی از قبل داشته باشم. لذا با دادستان ملاقاتی داشتم و از او خواستم تا برخی معتادین در زندان را ببینم و دلایل اعتیاد آنها را سؤال کنم . ملاقات صورت گرفت؛ برخی دلایل اعتیاد را نوشتم. بعد

ص:172

مقداری مطالعه کرده ام و آماری نیز به دست آورده ام. مطالب دیگری هم جمع کردم و همه را در پرونده اعتیاد گذاشتم. الان وقتی می گویند درباره اعتیاد صحبت کن از این پرونده استفاده می کنم.»

3. انسان خلیفة الله است.

4. کرامت دارد.

د) رابطه انسان و نظام تسخیر

1. خلق همه چیز برای انسان است.

2. استخدام موجودات زنده.

2. رابطه انسانها برای تولد انسان.

3. انواع انسان برحسب جاذبه و دافعه.

ه) بهترین خالق و بهترین مخلوق. . .

و) ویژگی های انسان. . .

شهید یک پا داریم، شهیدی است به نام مسلم عضدی که یک پا دارد، . . . ما در کربلا شهدای کوچک داریم، مثلًا شهید ده ساله به نام عبدالله. . . . . شهید هفت ساله داریم. . .

سپس به تبیین «ترکیب یاران امام حسین علیه السلام » می پردازد؛ در کربلا افرادی از اصحاب پیغمبر علیه السلام شهید شدند. مسلم بن عوسجه . . جابر غفاری . . . انس کاهلی که از اصحاب پیغمبر بودند . بعضی از اصحاب اول برای حسین علیه السلام گریه کردند و بعد خودشان هم شهید شدند. . .

در کربلا شهیدانی داریم که تا چند لحظه ی قبل از شهادت جهنمی بودند. اسم حرّ را همه بلد هستید. اما دو نفر دیگر به نام سعد بود و برادرش هم ابوالهطوف بود. . شهیدی که با حیله به کربلا آمد، یک پدر و پسر بودند. مسعود و پدرش عبدالرحمان (مسعودبن عبدالرحمان). . . (1)

- سپس «ترکیب یاران حسینی» را بیان می نماید: در کربلا ترکیب، چه ترکیبی بود، ترکیبی از انسان ها بود. غلام سیاه، به نام جون. . . شخصی ترک بود. . . ، عزیزی از فارس. . . عزیزی حبشی بود؛ پیرمردهایی بودند که وقتی خواستند به جبهه بروند، با دستمال ابرویشان را بالا می آوردند و به پیشانی می بستند که جلوی دیدشان را نگیرد، در این حد از پیری بودند و امام حسین علیه السلام

وضعشان را که می دید، گریه می کرد. (2)

شیوه های حجة الاسلام قرائتی در تهیه برخی مباحث موضوعی، مراجعه به فهرست هاست که می تواند به شیوه های زیر صورت پذیرد:

الف) استفاده از فهرست کتابها.

ب) مراجعه به کتبی که فهرست آنها توسط برخی محققین تهیه شده است که ما را برای شناسایی موضوعات و انتخاب موضوع کمک می کند. در این خصوص، فهرست هایی، چاپ شده که کار را برای معلمان ومبلغان راحت کرده است؛ مانند معجم القرآن، دلیل المیزان (فهرست تفسیر المیزان)، فهرست موضوعی تفسیر نمونه، معجم نهج البلاغه، معجم صحیفه سجادیه، فهرست میزان الحکمه و. . . . برای کتب روایی اهل سنت نیز، معجم هایی نوشته شده است.

ج) دستنویس کردن فهرست کتابهای چند جلدی که فهرستی ازآنها چاپ نشده است. حاج آقای قرائتی می فرمودند که: «شرح نهج البلاغه بیست جلد است و من فهرست هر جلد را نوشتم.»

البته، امروزه با وجود نرم افزارهای قرآنی و روایی و نرم افزارهای تبلیغی که در حوزه علمیه قم و سایر مراکز حوزوی تولید شده است، دسترسی به موضوعات، به صورت نسبی، آسانتر گردیده است. دیدن عناوین و فهرست مطالب یک موضوع، نقش بسیار مهمی برای آماده کردن محتوا دارد؛ چرا که با دیدن فهرست مطالب، با همه اضلاع بحث آشنا شده و ضمن احاطه به همه ابعاد یک موضوع، برای مخاطب خود، بخشهای مناسب با او را انتخاب و ارائه می نماییم.

حکومت پیامبر؛ این احادیث در دو جلد کتاب که یکی از علمای اهل سنت نوشته آمده است. که حدود هزار صفحه است. من این هزار صفحه را در یک صفحه آورده ام. چهل حدیث جدید آورده­ام.

- در این بحث(مسأله شورا و مشورت) از دیشب تا به حال موفق شدم حدود 200 حدیث و آیه دیده ام. از این 200 تا 30 تا انتخاب کردم و . . .

- کتابی راجع به معجزات عددی قرآن نوشته شده، من در سفری نویسنده کتاب را دیدم. . . کتاب عجیب و داری نکات لطیفی است. . . البته من همه کتاب را مطالعه نکردم، صد صفحه اش را مطالعه کردم، یعنی این سه دقیقه، خلاصه صد صفحه کتاب بود. . .

- شش جلد کتاب بنام «الامام الصادق والمذاهب الاربعه» است، که نویسنده آن اسد حیدر می باشد و خداوند لطف کرد و من تمام این شش جلد را مطالعه کردم و من کلماتی درباره امام صادق علیه السلام را در این چند صفحه خلاصه کردم.

- تاریخ آل سعود خیلی مفصل است که شاید چند جلسه بحث داشته باشد. کتابی به نام «کشف» است که من از این کتاب حدود صد صفحه اش را مطالعه کردم از این صد صفحه، دو صفحه اش را در آوردم از این دو صفحه یک مقداری از سیمای وهابی ها را برایتان می گویم . . .

- قصه حضرت نوح در شش سوره آمده است. در صفحات زیادی از المیزان سیمای نوح گفته شده است که من چند صفحه از آن را خلاصه کردم تا برایتان بگویم. . .

- این بحث (عمر، گوهر وقت) مورد نیاز همه ی طبقات است. من خلاصه ی یک کتاب قطوری به نام «گوهر وقت» را در حدود نیم ساعت برای شما می گویم.

این تلاش و کوشش و عدم اکتفاء به مطالعا ت قبلی بستگی دارد. تعابیر زیر نمونه ای از جدی گرفتن کلاس و مخاطب و تلاش مضاعف ایشان، در ارائه غنی برنامه هاست:

- من یادداشتهایی از سالهای خیلی قبل داشتم و بعد هم دیشب مطالعه کردم و وسائل و میزان

الحکمه و الحیاة و. . . را دیدم که یک سری هم روایت هست که آن وقت که من یادداشت برداشتم، به آنها نرسیده بودم.

- در جهاد سازندگی هستیم. موضوع بحثمان راجع به کشاورزی و درختکاری است. به مناسبت هفته درختکاری من یادداشت هایی قبلًا داشتم. دیشب هم توانستم چهار ساعتی مطالعه کنم. یک چیزهایی را هم درآوردم.

- در محضر مبارک خانواده های شهدا هستیم. من در ایام جنگ راجع به شهید یک بحثی داشتم. دیشب حدود چند ساعتی توفیق بود مطالعه کردم. به آن بحث با یک چیزهایی اضافه نظام دادم. . .

- ما امسال (برای ماه مبارک) فیلم هایمان را در سیرجان پر کردیم. کار سنگینی بود که بنده هم در این مدت نه تلفن جواب دادم، نه حتی اخبار گوش دادم و نه روزنامه خواندم، متمرکز شدم که بتوانم این بار سنگین را بلند کنم. . .

عاطفی، اخلاقی، اجتماعی و سیاسی نیز توجّه دقیق دارد.

این علی بن ابیطالب علیه السلام است که در بحبوحه جنگ به خورشید نگاه می کند تا مبادا نماز اوّل وقتش از دست برود! و فرزندش امام حسین علیه السلام ظهر عاشورا در برابر سیل تیر دشمن، نه تنها نماز واجب می خواند، بلکه به مستحبات نماز نیز از قبیل اذان، اقامه، جماعت، اوّل وقت و . . . توجّه کامل دارد و باز می بینیم همین علیّ بن ابیطالب علیه السلام در وسط جنگ، وقتی یارانش آب را در ظرفی تَرک دار برای او می آورند، می فرماید: آشامیدن آب از ظرف ترک دار مکروه است. (چه بسا ذرّات آلوده ای که لابه لای آن ترک باشد و آب را غیربهداشتی کند. )

باز می بینیم در وسط جنگ بعضی از حضرتش می پرسند: نظر شما درباره فلانی و فلانی چیست؟ حضرت می بیند پاسخ این سئوال سبب فتنه و تفرقه می شود، سؤال کننده را توبیخ می کند و اجازه نمی دهد امّتی که به وحدت کلمه نیاز دارند، دستخوش تفرقه شوند، و باز می بینیم به هنگام جنگ، شخصی از علی 7 معنای توحید را می پرسد و رزمندگان از سؤال او ناراحت

می شوند، حضرت می فرماید: جنگ ما برای توحید است و سپس توحید را برای او معنا می کند. به رزمندگان دستور می دهد آب آشامیدنی دشمن را مسموم نکنید، درختانشان را قطع ننمایید و به فراریان تیراندازی نکنید، به زنان و کودکان و سالمندان کاری نداشته باشید. در کجای دنیا سراغ دارید که جنگ، سیاست، عبادت و اقتصاد این گونه با مسائل اعتقادی، اجتماعی، اخلاقی، بهداشتی و عاطفی آمیخته باشد.

در نظام اسلامی رابطه میان مردم و رهبر الهی رابطه صلوات و درود است. به مردم فرمان می دهد که به پیامبرشان درود فرستند: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً» ( احزاب/ 56) و به پیامبر نیز دستور می دهد به پرداخت کنندگان زکات صلوات و درود فرستد: «خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ بِها وَ صَلِّ عَلَیْهِم»(توبه/ 103) در اسلام، روزهایی عید نامیده شده است که ضمن شادی و تبریک، رسیدگی به محرومان از طریق تقسیم گوشت قربانی در عید قربان و سیر

ص:181

کردن شکم گرسنگان در عید فطر از طریق زکات فطره مورد توجّه است.»(1)

. . . پس نظر قرآن این است که مال زینت است و فضل است و خیر است و امداد. مال خوب است؛ اما علاقه به مال بد است. انسان، باید دنبال مال برود، مال هم پیدا کند؛ اما وقتی می خواهد از مال بگذرد، خیلی آسان بتواند از آن بگذرد. (1)

روایات نیز، بسیار فراون است. شاید فقط حدود سه، چهار هزار حدیث راجع به خوردنی ها داریم. کتابهایی هم در این خصوص نوشته شده است.

همچنین در روایات راجع به لباس، 160 عنوان مطلب طرح شده است: رنگ لباس، جنس لباس، دوخت لباس، رنگ لباس، اسراف در لباس، لباس شهرت، لباس کفّار، نجس کردن لباس، لباس دزدی، لباس احرام، لباس جنگ، لباس عروس، لباس دادن به برهنه ها، و. . .

راجع به مسکن روایت های زیبا و زیادی داریم. مسکن هایی که ما می سازیم، کجای آن درست است، کجای آن درست نیست؟

تفریح، برای تفریح هم دنیایی حدیث دارد. چه تفریحی؟ با چه کسی؟ چند ساعت؟ چه زمان؟ نوع تفریح، جایزه ی ورزش و مسابقه، نوع جایزه، زمان جایزه، مکان جایزه، یک دنیایی است. در نیازهای مادّی هم ما عقب هستیم. تا . . .»(1)

سخنرانی حاج آقای قرائتی، توجه ایشان، به نقش موادّ محتواست که هر کدام را به اندازه وزنش، نقش می دهد؛ یعنی، در تهیه و ترکیب غذای معنوی، نقش اصلی را به

آیات می­دهد و در کنار آن به صورت مناسب و به فراخور مباحث از احادیث بهره مناسب و زیادی می­گیرد و سپس در گام بعدی، تاریخ، حکایات، خاطرات و مزاحها قرار دارد و همه اینها با درصد نسبتا مشخص، در کلام ایشان مورد بهره برداری قرار می­گیرد و در نهایت، معجونِ معرفتیِ مناسبی با ترکیب دقیق آماده و ارائه می نماید.

البته، حاج آقای قرائتی، این ترکیب موزونی را که آماده می نماید، آن را با قدرت تمثیل، بیان عامیانه و روان و بهره گیری از لسان قوم و ادبیات وتعابیر رایج در جامعه، پشتیبانی می­کند. برای آشنایی و استفاده از این شیوه، در تهیه و ارائه محتوا، دیدن برخی از متنهای «درسهایی از قرآن» ضروری است.

یا در روایات نیزنکات فراوانی برای تصحیح دیدگاه های غلط بیان گردید. (1)

مثلا در روایت آمده است که: «بزرگی، در ظاهرِ آراسته نیست، بلکه در آرامش و وقار است: «لَیسَ البِرُّ فِی حُسنِ

الزّیّ و لَکنّ فِی السَّکینَةَ و الوِقار.»(2)

از جاذبه­های درسها و سخنرانی­های حجة الاسلام قرائتی این است که ایشان با حضوری که در جامعه و مردم دارد و دقتی که در گفتارها و رفتارها می­نماید و آشنایی که با عرف عامه دارد؛ ضمن تشویق و ترغیب به عادت های صحیح و فرهنگ مناسب، با عادت های غلط، رفتارهای انحرافی و برداشت های ناصواب و خرافی برخورد نموده و در درسهایش نکاتی را، به صورت هوشمندانه متذکر می­گردد و در تصحیح گفتارها، رفتارها وشیوه ها اقدام مناسبی می نماید.

ایشان، این گونه مسائل ونکات را - که به نوعی مباحث روز برای مخاطب است در فراز های متعدد از مباحث خود و در لابلای دروس و با استفاده از شیوه گریز(= پرانتز های به جا) ارائه می دهد.

به عنوان نمونه:

- هدف انسان چیست؟ قرآن می گوید: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُون» (ذاریات/ 56) هدف ما عبادت است. این را مکرر گفته ام که: «عبادت به جزء خدمت خلق نیست.» غلط است. عبادت، فقط نماز هم غلط است. بلکه هم نماز؛ هم خدمت به خلق ؛ هم کار ؛ هم تفکر ؛ هم تربیت است. همه این ها، عبادت است. عبادت ؛ یعنی کاری که جهت خدایی دارد.

- یک چیزهایی است که نمی گذارد شما حق را بفهمید. دختر و پسری برای ازدواج علاقه بهم پیدا می کنند. هرچه پدر ومادر می گویند که این پسر یا دختر مناسب نیست؛ روی علاقه و عشقی که پیدا کرده است، نمی تواند بفهمد که حرف پدر ومادرچیست؟ . . .

ص:186

- چه کسی گفته زن بدبخت است؟! به زن وحی می شود. قرآن می فرماید: «وَ أَوْحَیْنا إِلی ام مُوسی أَنْ أَرْضِعیهِ» (قصص/ 7) به مادر موسی علیه السلام وحی کردیم. . . «فَنادَتْهُ الْمَلائِکَهُ وَ هُوَ قائِمٌ یُصَلِّی فِی الْمِحْرابِ» (آل عمران/ 39) فرشته با حضرت مریم حرف زد. . .

- استفاده از غرب آری، اما غرب زدگی نه. افرادی هستند که وقتی می گوئیم خدا، ناراحت می شوند. «إِذا قیلَ لَهُمْ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ یَسْتَکْبِرُونَ» (صافات/ 35) تا می گوییم موسیقی حرام است وخدا راضی نیست، . . تا یک دستور از خدا می گویی، تکبر می ورزند؛ وجدان و روحشان آمادگی ندارد. اما در برابر غرب تسلیم است و لذا هر فرم غربی، برایش فرم روشن است، هر برنامه الهی، ارتجاعی است. . .

نکشد. بله، اگر یکی دو دقیقه راجع به لغات نکته ای گفتیم عیبی ندارد و یا در اقوال و احتمالات دو تا قول و احتمال مهم را بگوییم، اشکالی ندارد. البته مطالعه نکات لغوی و احتمالات و اقوال، برای مبلّغ مناسب و چه بسا در بسیاری از موارد، ضروری و لازم است.»

بیانی نیست. ابن خلکان می فرماید ؛ حالا من از کجا این حرفها را نقل می کنم؟ شش جلد کتاب است، بنام «الامام الصادق والمذاهب الاربعه» که نویسنده آن اسد حیدر است. اسد حیدر کاری کرد که علامه امینی درباره علی علیه السلام در الغدیرکرد. در معرفی امام صادق علیه السلام کتابی است که بسیار عالی است و خداوند لطف کرد و من تمام این شش جلد را مطالعه کردم و من کلماتی درباره امام صادق علیه السلام را در این چند صفحه خلاصه کردم.

- تا کنون هفتاد نوع مواد در شیر کشف شده و من اینها را از دکتر مرندی برایتان نقل می کنم. . .

- من از تاریخ شیعه نقل می کنم، علامه مظفر نوشته است. . .

- علت دومی که امام حسین علیه السلام را شهید کردند، عقده بود. این حرف را از میرزا خلیل کمره ای نقل می کنم.

- اخیرا کتابی به دستم رسید تحت عنوان والدین، این کتاب را خلاصه کردم، یک نکاتی در آن هست که خدمتتان بگویم. . .

است: من به دین آسان و سهل مبعوث شده ام.(1) هر کس مریض یا مسافر بود روزه نگیرد و قضای آن را انجام دهد. اگر وضو گرفتن مشکل است، تیمّم را جایگزین کند. اگر ایستادن در نماز مشکل است، اجازه ی نشسته نماز خواندن را می دهد. این قانون به نام «قاعده لاحرج» در فقه مشهور است.

همچنین، باید هدف دستوراتی مثل روزه، که بر حسب ظاهر از وظایف دیگر سخت تر است، برای مردم روشن، تا برایشان شیرین و ساده جلوه کند.(2)

یا باید از یک جانبه نگری پرهیز شود و مطالبی مانند؛ انذار و بشارت؛ و بهشت و جهنم، خوف و رجاء و. . . در کنار هم بیان گردد. در دین قواعد و اصولی وجود دارد که زندگی را بر ما آسان می کند:

اصل بر این است که همه چیز پاک است، مگر خلاف آن ثابت شود.

اصل بر این است که اموالی که در دست مسلمانان است از خودشان بوده و حلال است.

اصل بر این است که همه چیز حلال است، مگر آنکه خلاف آن ثابت شود.

همچنین، باید فضای مسجد و تبلیغ را شیرین و دلنشین نماییم. این که سفارش شده تا با زینت به مسجد بروید، برای همین است. آهنگی که آیات قرآن کریم دارد، شیرین است. ما صدو بیست و چهار هزار پیغمبر داشتیم که ظاهر هیچ کدام تنفر آور نبوده است. حتی پیغمبر می فرمودند: "من از یوسف نمکم بیشتر است." پیغمبر ما خیلی نمک دارد. خیلی با مزه است.»

حاج آقای قرائتی، به این روش معتقد است و دقت در درسها و آثار ایشان بیانگر این حقیقت است که در بیان معارف به این اصل توجه جدی دارد؛ ایشان، ضمن

ص:190

اشاره به این اصل در ارائه دروس خود، در عین حال در فرازهای از نوشته­ها و برنامه­ها به این حقیقت اشاره می­فرمایند.

به عنوان نمونه:

الف) نمونه اول: آسان بگیریم که اگر آسان گرفتیم، مردم خیلی به سمت دین می آیند. اگر خواستیم که بچه هایمان متدین بار بیایند، باید دین آسان را به آنها معرفی کنیم و لذا به ما گفته اند پیشنماز باید مراعات مأمومین بی حال را بکند. ممکن است بیشتر افراد، دوست داشته باشند که امام جماعت نمازش را طول بدهد، ولی عده ی کمی این را نخواهند، اینجا اکثریت نیست، اینجا اسلام می گوید که پیشنماز باید مراعات آن تعداد کم را بکند. یا مثلا شیوه آسان نماز شب را بگوییم ؛ چون از نماز شب سه رکعتی، بی قل هو الله داریم؛ یعنی شفع که یک دو رکعت است، و وتر که یک یک رکعت است که با سه تا حمد بدون قل هو الله می شود سه دقیقه نماز شب خواند. از سه دقیقه ای داریم تا چهل و پنج دقیقه ای، یعنی یک جوری اسلام گرفته است که هیچ کس حرج و سختی نداشته باشد.(1)

ب) نمونه دوم: «یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمْ الْیُسْرَ وَلَا یُرِیدُ بِکُمْ الْعُسْرَ» (بقره/ 185) دین، آسان است. امام رضا علیه السلام می فرماید: «دین، شیرین است.»(2) هر جا مردم فرار می کنند، سخت گیری و بدبینی است. اصل بر آسان گرفتن و جاذبه است. اگر صدای اذان زیبا باشد. اگر پیش نماز، نماز را با رعایت حال ضعیف ترین مأمومین بخواند. اگر مردم بین دو نماز برای استخاره و سخنرانی معطل نشوند. اگر در سخنرانی مُحکَمات احادیث خوانده شود واز خواندن احادیث ضعیف یا احادیث عجیب که چه بسا برای افراد خاص یا برای شرایط خاص است یا دارای تجزیه و تحلیلی است که در فراخور جلسه نیست و. . . پرهیز شود. اینها مخاطب را جذب می کند. معارف و

ص:191

احکام را، هرچه ساده تر و آسان تر بیان کنیم، گرایش بیشتر می شود. . . طوری اسلام را معرفی کنیم که نسل نو از اسلام وحشت نکنند.

(1)

نقش ایفاء می کنند؛ مثلا در حدیث می خوانیم که ضربت امیرالمؤمنین علیه السلام در روز خندق از عبادت جن و انس برتر است. اما همین ضربت از همین امام معصوم، در جنگهای دیگر آن اثر جنگ خندق را ندارد. همچنین، با این که استغفار همیشه مطلوب است؛ ولی استغفار در زمان سحر آثار بیشتری دارد.»

گفتند: آبجوش چرا؟ فرمود: دیدبان دشمن امشب دیدبانی می کند. اگر ما یک دیگ داشته باشیم، می گویند: مسلمان ها کم هستند و آن وقت به ما حمله می کنند، ولی اگر ما چنین کاری کنیم دیده بان خیال می کند که جمعیت ما زیاد است." فرمانده و رزمندگان خیلی خوششان آمد.»

ب) نمونه دوم: سنخیت زمان: حاج آقای قرائتی، به مناسبت ها، توجه داشته و اگر حتی سلسله بحثی داشته اند، آن را قطع و به مناسبت مربوطه پرداخته اند.(1)

مثلا:

- در این جلسه ای که نشست نوزدهم ما هست، ادامه بحث ها، کشیده شد به بحث نبوت، مناسبتی دارد که این بحث ها را قطع کنیم و به مناسبت شهادت حضرت علی علیه السلام و ایام شب قدر صحبت بکنیم . . .

- به مناسبت حج در برنامه ی درس هایی از قرآن بحثی داشتیم و برای این مناسبت «وَ اذْکُرُوا اللَّهَ فی أَیَّامٍ مَعْدُوداتٍ» (بقره/ 203) در مورد ذکر بحث کردیم.

- شب جمعه ای که برنامه را برادران و خواهران تماشا می کنند، شب اول ژانویه، شب سال مسیحیت است. مثل این که برای ما در سال شمسی، عید نوروز سال نو می شود، و یا اول محرم سال قمری نو می شود. در مسیحیت تولد حضرت عیسی مبدأ تاریخ است و امشب، شب سال نو مسیحیان است و چون شب سال نو مسیحیان است، من می خواهم در مورد عظمت حضرت عیسی در قرآن صحبت کنم. سیمای عیسی در قرآن که هم با درسهایی از قرآن مناسبت دارد و هم قرآن در مورد حضرت عیسی و حضرت مریم خاطرات زیادی دارد.

موعظه است، این موضوع، لحن نرم وملایم خود را می طلبد؛ آن گونه که موضوعات سیاسی و حماسی لحن محکم تر و خطابه­ای را طلب می کند و یا این که نوع مخاطب، نیز در استفاده از لحن و آهنگ سخن مؤثر است. گاهی مخاطب افراد سن خورده­ای هستند که خطاب به این گروه، چه بسا متفاوت با گروهی که جوان هستند، باشد و یا این که مخاطب کودکان دبستانی­اند که لحن لطیف و مناسب این قشر را می طلبد.

حجة الاسلام قرائتی می­فرماید: «در آموزش، حرکات باید مناسب باشد. کسی قصه حضرت یوسف علیه السلام را تعریف می کرد و می گفت: وقتی یوسف وارد چاه شد. (دستش را بالا می برد) و وقتی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم به معراج رفت (دستش را پایین می آورد) یعنی دقیقاً کارش عکس بود. تن صدا باید با متن بخورد. عربهای مصری وقتی قرآن می خوانند، قصه ای در قرآن هست که در آن موسی علیه السلام به دو تا دختر گفت: چرا شما به چوپانی آمدید؟ گفتند: پدرمان حضرت

شعیب علیه السلام پیر و زمین گیر است. کسی نیست و ما چوپانی می کنیم. وقتی قاریان می خواهند بگویند: «وَ أَبونا شَیْخٌ کَبیرٌ» (قصص/ 23) پدری داریم پیر شده سنش بالاست . . . این آیه را با لحن زیبا و موزونی می خوانند که قیافه و صوت آنها این را نشان دهد. اینها مهم است.»

با دیدن بخشهایی از سخنرانی حجة الاسلام قرائتی، به این نکته اذعان می­کنیم که ایشان سعی دارد تا حرکات دست و آهنگ سخن او با مضمونی که ارائه می دهد، هماهنگ باشد. البته، چه بسا برخی لحنها، برای اجراء نیاز به تمرین دارد که مبلغان محترم باید این نکته را مدّ نظر قرار بدهند.

خدا به او وحی شده باشد: «وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الاقاوِیلِ لاخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ؛ و اگر پیامبر بعضی گفتارهای ساختگی را به ما نسبت دهد، قطعاً او را با قدرت (و به قهر) می گرفتیم. سپس رگ قلبش را قطع می کردیم.» (حاقّه/ 46- 44)

ابا بصیر به امام صادق علیه السلام می گوید: «گاهی به مسائلی بر می خوریم که در قرآن و سنت حکم آنرا نمی یابیم، آیا اجازه می دهید طبق نظریه خود راهی را انتخاب کنیم؟ (و یا منتظر شناخت وظیفه از طریق وحی باشیم؟) امام فرمود: هرگز، زیرا اگر نظریه شما مطابق با حکم خدا باشد، پاداشی نداری و اگر خطا روی، بر خدا دروغ بسته ای.»(1)

حاج آقای قرائتی، با تکیه بر عقل و وحی، مطالب خود را به صورت مستند ارائه می دهد و حتی برخی از مطالب مهم و مباحث روز را با استناد به آیات الهی به راحتی حل می کند. در این خصوص نمونه های فراوانی است، ما به عنوان نمونه، دو مورد را نقل می نماییم:

الف) نمونه اول: ایشان در بحثی در خصوص «گریه و روضه» فرمودند:

«نکته اول این که عزاداری های ما باید با عقل و احساس هر دو باشد. زبان، آئینه عقل است و کلید احساسات چشم است و چشمی که گریه ندارد، نشان دهنده این است که فرد احساسات ندارد. خدای تعالی می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ» (نحل/ 90) عدل، همان گرایشی است که در عقل ریشه دارد و احسان، جلوه ای که بیانگر احساس است. عزاداری های ما باید با عقل و احساس عجین باشد. نکته دوم این که این ابراز احساسات ما در عزاداری ها، ریشه قرآنی دارد. خدای تعالی در سوره بروج، از مؤمنانی یاد می کند که آنان را به جرم ایمان، سوزاندند.(2)

یا به پیامبرش صلی الله علیه و آله وسلم دستور می دهد که: «وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِبْراهِیمَ»

ص:196

(مریم/ 41) ابراهیم علیه السلام حاضر شد تا فرزندش را قربانی کند، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم باید از او یاد کند؛ حال آیا امام حسین علیه السلام که فرزندش، برای خدای تعالی قطعه قطعه شده، «و اذکر» ندارد؟ همچنین، در قرآن کریم آمده: «وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ مَرْیَم» (مریم/ 16) که بر مبنای قرآن کریم، تاریخ زنان قهرمان نیز باید همچون تاریخ مردان بزرگ زنده نگه داشته شود. حال آیا از حضرت زینب سلام الله علیها که قهرمان کربلاست، نباید یاد گردد؟ یا این که معمولاخدای تعالی کمالات را پشت سرهم می آورد و آیه ای نداریم که فقط یک کمال را بیان کرده باشد؛ مگر در باره وفا: «وَ إِبْراهِیمَ الَّذِی وَفَّی»( نجم/37 ) و حضرت ابالفضل علیه السلام در کربلا، مظهر وفاداری به ولی خداست و. . .

ب)

نمونه دوم: ایشان برای سخنرانی در خصوص برخی آثار و تبعات قمه زدن، به استانی که قمه زدن در آنجا رواج داشت، سفری داشتند و وقتی خواستند برای مردم سخنرانی کند، این آیه شریفه را خواندند که: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقُولُوا راعِنا وَ قُولُوا انْظُرْنا وَ اسْمَعُوا وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ أَلِیمٌ ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! (به پیامبر) نگویید: «راعِنا» مراعاتمان کن، بلکه بگویید: «انظرنا» ما را در نظر بگیر، و (این توصیه را) بشنوید و برای کافران عذاب دردناکی است.» (بقره/ 104)

و توضیح دادند که برخی از مسلمانان برای اینکه سخنان پیامبر را خوب درک کنند، درخواست می کردند که آن حضرت با تأنّی و رعایت حال آنان سخن بگوید. این تقاضا را با کلمه «راعِنا» می گفتند. یعنی مراعاتمان کن. ولی چون «راعنا» از ماده ی «رعی» به معنی مهلت دادن است،

ولی یهود کلمه ی «راعنا» را از ماده ی «الرعونة» که به معنی کودنی و حماقت است، می گرفتند؛ لذا آیه نازل شد که بجای «راعِنا» بگویید: «انْظُرْنا» تا دشمن سوء استفاده نکند.

این آیه قرآن است که می فرماید، چون دشمن از کلمه «راعِنا» سوء استفاده می کند، به جای آن از کلمه ای به کار برید که سوء استفاده نشود. حالا شما که قمه

ص:197

می زنید، این کار، مثل «راعِنا» است ؛ شما از روی عشق می زنید؛ اما برخی رسانه های غربی، از این اقدام سوء استفاده کرده و همه اعتقادات ما را زیر سؤال می برند. حال که قمه زدن، ریشه روایی ندارد. می شود به نوعی عزاداری کرد که جلوی سوء اسفاده آنان را گرفت.

2. «أَنْ تَعْرِفَ مَا صَنَعَ بِکَ»؛ یعنی در وجود ما چه هنرنمایی کرده است ؛ از یک تک سلول، ده ها دستگاه در بدن ما آفریده که آشنایی با هر یک از اینها، قرن ها عمر دانشمندان را به خود جلب کرده است. (دستگاه بینایی، شنوایی، کلیه، قلب، معده وگوارش، استخوان بندی، وجود سلولها و گلبولها در یک حجم کم، با کارآمدی ده ها ساله و طراحی این همه دستگاه، آن هم روی یک سلول مایع، آن هم در تاریکی های در هم پیچیده رحم مادر)

3. «ما اراد منک» این که بدانیم هدف از آفرینش انسان و هستی چیست؟ تا بیراهه نرویم و

استعدادها و امکانات خود را هدر ندهیم.

4. «مَا یُخْرِجُکَ مِنْ دِینِکَ»؛ (1)یعنی

بدانیم که چه آسیب ها ما را از راه حق جدا می کند؟ یعنی دشمن شناسی، شیطان شناسی، نفس و هوس شناسی، دشمنان انسانی و غیر انسانی که گاهی در قالب های دوستانه و وعده ها و شعارها و فیلمها و کتاب ها وتهدیدها وتبلیغات و توطئه های پیدا و ناپیدا و امثال آن، انسان را از مدار حق خارج می کند.

آری!این چهار شناخت زیر بنای همه علوم است که اگر این چهار شناخت بود، اطلاعات بشری مفید خواهد بود و اگر هر یک از اینها نبود، مثل آبی است که ظرف نداشته باشد. راستی اگر دامنه کوهها و نهرها و سدها و جوی ها و لوله کشی ها نباشد از برف و باران امروز، برای روز دیگر نمی توان بهره جست. همچنین اگر انسان، از خدای حکیم، ازخود، از هدف و از خطرات وآسیبها غافل باشد، تحصیلات بشری همراه با عمر او و امکانات و استعدادها یا به ضرر انسانیت تمام خواهد شد و یا لااقل هدر خواهد رفت. ونقش انبیاء و رهبران آسمانی، بیشتر شناساندن و توجه دادن به این چهار اصل است. گرچه بسیاری از دستورات آنان، فراتر از این چهار اصل است ولی این چهار اصل مانند سدسازی ولوله کشی، بستری برای باقی قطرات باران است.»

حاج آقای قرائتی از بیان مباحث غیر مفید و غیر کاربردی پرهیز نموده و از رموز

ص:201

ماندگاری ایشان در عرصه تبلیغ و با جاذبه بودن مباحث ایشان، این است که درسهای ایشان بر گرفته از آیات و روایات بوده و تنها اطلاعات و معلوماتی را به مخاطبانش داده که برگرفته از متون دینی بوده است. البته با هنر و ذوقی که دارد، سعی کرده تا معارف را به زبان امروزی و به صورت تطبیقی و کاربردی ارائه بدهد.

است یک چیزی گران شده باشد، یک چیزی کم شده باشد، یک مشکلاتی پیش بیاید، توجیه نمی خواهیم بکنیم. به نظرم مکرر این کلمه را گفته ام از آن کلمه های طلایی یکی از فضلاست: توجیه حماقت است؛ یعنی کار اشتباه را توجیه کنیم و بگوییم مملکت ما عیبی وضعفی ندارد. تضعیف هم جنایت است، چرا؟ بخاطر صدها هزار شهید، جانباز و اسیر. چقدر بچه ها یتیم شدند و زن ها بیوه شدند و. . . تا این نظام به دستمان رسید. اما تکمیل رسالت است؛ یعنی مسؤولیت ما این است که بیاییم تکمیل کنیم.

مسیحی و ارمنی داریم. در انجیل، کتاب مذهبی مسیحی ها، در انجیل متی از قول حضرت عیسی علیه السلام نقل می کنندکه خیال نکنید من آمدم تا شما راحت بخورید و بخوابید، بلکه آمدم تا سالم زندگی کنید؟ آمدم تا با شمشیر دست به اصلاح بزنم. یا در انجیل لوقاء همین مسأله را مطرح می کنند که حضرت عیسی علیه السلام هم مسأله شهادت را مطرح کرده است.

- من امروز جلد ششم الغدیر و همچنین کتاب مستدرک، که از کتاب های مهم اهل سنت است را مطالعه کردم. تماماً قبول دارند که حضرت علی علیه السلام در کعبه متولد شد. یعنی مسئله ی تولد علی را در کعبه شیعه و سنی هر دو می گویند.

- اما مرزداری؛ یک روایت در کتاب مکیال المکارم که کتاب بسیار خوبی است و یک دایره المعارفی در مورد امام زمان است نقل شده است که یکی از کارهای حضرت مهدی علیه السلام حفاظت از مرز مسلمان هاست.

- نمازجمعه... این حدیث هایی که نقل می کنم، اکثراً از جلد 89 بحارالانوار است.

شاید فرقهای بیشتری داشته باشد.

- خطرات همسر بی ایمان، چهار چیز است . . . این چهار تا چیزی است که به ذهن من رسید.

- و در تفسیر نور می نویسد: «خوانندگان محترمی که تحصیلات خوبی دارند، اگر در نکات و پیام های این تفسیر دقت کنند، شاید مطالب جدیدی به فکرشان برسد که به ذهن نویسنده نیامده است. اگر آن نکات را برای ما ارسال کنند. ضمن تشکر از آنان، در چاپ های بعدی با علامت خاص درج می نماییم.»

بحثی در تخصص ایشان نبوده و ناچار به اشاره بوده است، محتاطانه و گذار به آن اشاره نموده و رد شده است و به مخاطب نیز متذکر می شود که این بحث در تخصص من نیست و به اقتضای ضرورت اشاره­ای می کنم. به عنوان نمونه:

الف) نمونه اول: این حدیث هایی که نقل می کنم اکثراً از جلد 89 بحارالانوار است. منتهی یک سری احادیث فقهی دارد که مربوط به فقها است و من روایات غیر فقهی را نقل می کنم.(1)

ب) نمونه دوم: ورزش یک برکاتی دارد که اینها را چون من آخوند هستم و بلد نیستم از دکترها گرفتم. ورزش در کم کردن سکته، قند، فشار خون، زخم معده مؤثر است. حتی اینهایی که ورزش می کنند، در پیری از کار خودشان خیر می بینند. آدم ورزشکار برای کارهای سنگین، آمادگی دارد. در مقابل امراض مقاومت دارد. . . اینها را دیگر چون در تخصص من نیست، بایدکسانی که اهلش هستند، بگویند. چون بحث، در خصوص تربیت است و یکی از ابعاد تربیت، تربیت بدنی است، اشاره­ای می کنم. آن چیزی که مربوط به من است، من باید توقف می کنم . آن چیزی که مربوط به من نیست، فنی و تخصصی است باید اشاره کنم.(2)

می­توان با نگاه دقیق و لطیف به جای نفی و اثبات بحث، به صورت زیبا از دیدگاه اسلام مفهوم عید را بررسی کرد و نکات خوبی را

بیان نمود؛ مثلا درباره ی عید بیان شود که از دیدگاه قرآن کریم، مبدأ عید، نزول مائده آسمانی است: «رَبَّنا أَنْزِلْ عَلَیْنا مائده مِنَ السَّماءِ تَکُونُ لَنا عِیداً؛ پروردگارا ! مائده ای از آسمان بر ما فرو فرست که برای نسل کنونی و آیندگان ما عید باشد. (مائده /114)

سپس بیان شود که ما چهار جور عید داریم:

1. عید طبیعت 2. عید آغاز به کار. مثلا افتتاح طرحی یا مکانی را جشن می­گیرند 3. عید برای پایان کار که جشن فارغ التحصیلی و مانند آن می باشد 4. عید برای سالروز ولادت خودش که جشن تشریفاتی است.

سپس بیان کنید که بهترین عیدها، عید نتیجه گیری ا­ست ؛ یعنی رسیدن انسان به قلّه. لذا بیان می­شود عید غدیر، عید است و بهترین عید می باشد چون مکتب به رهبر معصوم سپرده می شود یا آخرماه مبارک رمضان که ماه غلبه وظیفه بر غریزه می باشد، در عید فطر، جشن می گیریم. یا عید قربان که درگیری وظیفه و غریزه در انسان است که در ابراهیم علیه السلام وظیفه بر غریزه غلبه کرد، این را جشن می­گیریم. اینجا می­توانیم حدیث «کُلُّ یَوْمٍ لَا یُعْصَی اللَّهُ فِیهِ فَهُوَ یَوْمُ عِیدٍ» را بیان و توضیح دهیم که چرا هر روزی که معصیت نشود، عید است. بعد به مردم خطاب نمائیم: شما به سال گذشته خود نگاه کنید، چند روز عصبانی شدید و غریزه گفت: فحش بده؛ ولی وظیفه گفت نده و . . . در ادامه می توانید فرق عید ها را با عید اسلام بیان نمائید. در عیدهای اسلامی، هم بحث رابطه ی شخص با خدای سبحان مطرح است (نماز عید) هم بحث رابطه ی شخص با خودش مطرح می باشد (پوشیدن لباس مناسب و استفاده از عطر) هم رابطه ی با مردم ( زکات فطره).

پس می­توان با یک نگاه دیگر و از زاویه دید جدیدی، برخی مباحث را مطرح کرد. اما اگر این توانایی نباشد، باید از مباحث جنجالی پرهیز نمود.

ص:207

ص:208

فصل چهارم:

مخاطب

از ارکان مهم و کلیدی تبلیغ، شناخت مخاطب و توجه به زمینه، ظرفیت و نیاز تبلیغی اوست. معلّم و مبلّغ موفق، مخاطب شناس خوبی است و به این حقیقت واقف است که با توجه به تنوع علایق و سلایق، تفاوت سطوح معرفتی، زمینه، ظرفیت، استعداد و نیاز مخاطبان و. . . باید مخاطب پیام خود را بشناسد تا در انتخاب نوع پیام و شیوه انتقال او برنامه ریزی صحیح بنماید.

یکی از توفقیات حجة الاسلام قرائتی، مخاطب شناسی است. ما در این قسمت به بخشی از نکاتی که این معلّم با تجربه به آنها توجه داشته اشاره می کنیم.

کتاب و رساله، فروعات متعددی بیان گردد، اما هنر معلم و مبلّغ دستچین کردن مطالب با توجه به ضرورتها ونیاز مخاطب است. چون نه عمر انسان برای شنیدن همه ی مطالب مفصل کافی است و نه نیازی به

شنیدن همه ی آنهاست. ما باید از داروخانه کتب و علوم، دارویی که ضرورت و نیاز امروز مخاطب ماست را انتخاب و به او بدهیم و این اقدام، علاوه بر شناخت مخاطب، نیاز به سلیقه و حوصله نیز دارد.»

البته از سفارشهای جدی ایشان این است که باید به همه نیازهای مخاطب توجه داشت و در مباحث به صورت متنوع از عقاید، اخلاق و سیره و احکام سخن گفت.

دو همسر حضرت نوح و لوط به میان آمده است؛ با این که ابولهب و پسر نوح نیز نمونه کفر بودند، امّا خداوند به همسران دو پیامبر مثال زد و کلمه خیانت را مطرح کرد تا با فاش کردن راز پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم توسط همسرش که نوعی خیانت است، تناسب داشته باشد و هشدار و اخطاری به زنان پیامبر باشد که گمان نکنند وابستگی به پیامبر کلید نجات است.»

حاج آقای قرائتی، در تهیه و ارائه مباحث، سعی می نماید تا مطالب او با مخاطبانش سنخیت داشته باشد. در موارد زیادی ایشان از یک آیه طولانی یا یک روایت بلند، از آن قسمتی که مناسب با مخاطب اوست، استفاده می کند؛ البته آیه یا روایتی را تقطیع می نماید که قابلیت این کار

را داشته باشد. ایشان در بیانی به مبلغان سفارش فرمودند:

«در تبلیغ باید با هر کسی به تناسب نیازهای او سخن گفت. گاهی بخشی از یک حدیث طولانی به درد مخاطب می خورد، در این جا باید همان بخش را ارائه کرد؛ مثلا حدیثی به نام حدیث مناهی داریم؛ یعنی حضرت از این کارها نهی کرد. این حدیث، مفصّل است و نباید اینها را پشت سرهم و برای هر مخاطب خواند؛ بلکه باید با دقت تفکیک گردد و برای هرقشری، بخش مناسب با آن را خواند. به عنوان مثال: «نَهَی النبیّ عَنْ تَقْلِیمِ الْأَظْفَارِ بِالْأَسْنَانِ»(1)

ناخن هایتان را با دندان نگیرید. این کار، معمولا مربوط به بچه ها است. یعنی بچه ها ممکن است چنین کنند، پس این قسمت، مناسب برای بچه هاست.

یا در قسمت دیگر آمده است که با جنابت به مسجد نرو. خوب چه کسی می تواند جنب در مسجد برود؟ بزرگتر ها!

یا از گچ کاری کردن قبر نهی نموده است. چه کسی قبرش را گچ کاری می کند؟ پیرمردهای سرمایه دار!

پس یک نهی، برای بچه ها، یک نهی برای جوان ها و یک نهی برای پیرها است. هرسه هم نهی است؛ ما باید حساب کنیم که کدام بخش این حدیث برای چه

ص:212

سنی خوب است؟»

همچنین، در طول این سالها، بخش هایی از «درسهایی از قرآن»، برای گروه هایی برگزار شده که از صنف خاصی بوده­اند و ایشان هم در چنین شرایطی، موضوع بحث خود را هم سنخ با مخاطبانش انتخاب نموده است. به عنوان نمونه:

الف) نمونه اول: به مناسبت تولد حضرت زینب کبری سلام الله علیها که روز پرستار است در مجتمع پزشکی امام خمینی در تهران در خدمت خواهران و برادران پرستار و همکاران و دست اندرکاران این بیمارستان هستیم. . . سرفصل بحثهایی که ارائه شد: 1. قدمت طب در ایران 2. دقت اسلام درباره بهداشت خوردن 3. کسانی که از انبیا دورند در خوراکی ها مشکل دارند. 4. دقت اسلام در مسائل بهداشتی ظروف. 5. ارزش و پاداش پزشک و پرستار در اسلام. 6. باید پزشکی و پرستاری از روی علاقه باشد. 7. . . .

ب) نمونه دوم: در جمع خواهران دبیرستان شهید باهنر هستیم خواهرانی که درسشان خوب است و نمازشان خوب است و حجابشان هم خوب. من می خواهم مقداری راجع به حضرت

زهرا سلام الله علیها صحبت کنم فاطمه یعنی جدا یعنی همه چیزش با باقی ها فرق می کند زهرا یعنی درخشنده. روایت داریم حضرت زهرا وقتی وارد نماز می شدند غرق در حضور قلب و غرق در توجه بودند. . . در میان هزاران کمالی که دارد یکی از کمالاتش این است. فاطمه سلام الله علیها دختر نبوت، همسر ولایت، مادر امامت، این سه تا لقب را احدی ندارد. . .

مناسب نباشد و یا مخاطب خسته باشد و. . . در این شرایط، چه بسا نتیجه معکوسی داشته باشد. حاج آقای قرائتی در بیانی فرمودند:

«بسیاری ازآیات قرآن، در زمانهایی نازل می شد که یک حادثه، صحنه و شأن نزولی پیش بیاید که آن حادثه، ظرفیت و زمینه ای در فرد و جامعه به وجود می آورد. در دعا نیز سفارش شده که در وقت های خاص و شرائط خاص دعا کنید! نظیر سحر، ساعت آخر روز جمعه، شب قدر، روز عرفه، بعد از نماز، بین الطلوعین، هنگام بارش باران، شب های جمعه ودر مکه و در کنار قبر امام حسین علیه السلام .

همچنین، بعضی از دستورات اسلام، از همان روزهای اول واجب شد؛ مثل نماز و توحید وایمان به یگانگی خدا. اما بعضی دستورات سخت که مربوط به پول دادن وجان دادن است؛ مثل خمس، زکات و روزه و جهاد و. . . . ، بعد از پانزده سال واجب شده است.»

این معلم با تجربه، به آمادگی مخاطب توجه دارد و در بسیاری از برنامه ها که احتمال عدم آمادگی مخاطبان بدهد از آنان سؤال می­کند و در صورتی که ببیند که مخاطبان زمینه پذیرش سخنرانی را ندارند، سخنرانی نمی کند. به عنوان نمونه:

الف) نمونه اول: «جبهه جنوب بودم، برادرانی را در حال توپ بازی دیدم، خواستند بازی آنان را برای سخنرانی من تعطیل کنند، گفتم: نه و اجازه ندادم، آنگاه خودم هم لباس را کنار گذارده و همراه آنان بازی کردم.»(1)

ب) نمونه دوم: «قبل از انقلاب در سفری که به کرمان داشتم، وارد دبیرستانی شدم. بچه ها در حال بازی بودند و رئیس دبیرستان زنگ را به صدا در آورد و ورزش را تعطیل و بچه ها را برای سخنرانی من جمع کرد. من هم گفتم: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم. اسلام طرفدار ورزش است والسلام. این بود سخنرانی من، بروید سراغ ورزش.

رئیس دبیرستان گفت: آقای قرائتی شما مرا خراب کردی! گفتم: تو می خواستی مرا خراب کنی و بچه ها را از بازی شیرین جدا کنی و پای سخن من بیاوری. آنان

ص:214

تا قیامت نگاهشان به هر آخوندی می افتاد می گفتند: اینها ضد ورزش هستند و با این حرکت از آخوند یک قیافه ضد ورزش درست می کردی. بچه ها دور من جمع شدند و گفتند: عجب آقای خوبی. پرسیدند شب ها کجا سخنرانی دارید. من هم آدرس مسجدی را که در آن برنامه داشتم، به بچه ها دادم. شب دیدم که مسجد پر از جوان شد.»(1)

سعی حاج آقای قرائتی، بر این است تا حق مخاطبان خود را رعایت ­نماید و اگر در جلسه و برنامه، تضییع حقوقی صورت بگیرد، از آنها دفاع کند.(1)

علاقمندی و اختیار مخاطب در کلاسی که می خواهد بنشیند، برای ایشان مهم است. همچنین، در نوع بحثی که بخواهد ارائه بدهد، نگاهی به همه دارد و حتی افراد کم سن و کم سواد هم برای ایشان اهمیت داشته و در تبلیغ و در جملات او سهمی دارند و در تعابیر خود مواظبت می کند تا نسبت به برخی گروه ها یا اصناف و. . . بی احترامی صورت نگیرد.

ایشان، با همه بی تکلّفی که خودش دارد؛ اما به هر چیزی که می­تواند، در توجه و راحتی نسبی مخاطبان درکلاس تأثیر داشته باشد؛ مانند سرما وگرمای فضای کلاس، گرسنگی و خستگی مخاطب، ساعت کلاس و . . . توجه نموده و حساسیت نشان می­دهد و برای راه حل چاره اندیشی می­کند. اگر مخاطب از صبح در کلاس بوده و خسته است؛ استراحت کوتاهی در نظر می­گیرد. اگر گرسنه است و منتظر پذیرایی، بعد از پذیرایی، کلاس را برگزار می نماید و. . . و در مجموع، حال و توقع مخاطب برای ایشان مهم و مورد توجه است. لذا در موارد متعدد که به برخی دوره های آموزشی - تربیتی دعوت می­شوند، وضعیت آمادگی مخاطبان را سنجش می­کند و بی توجه و بی اهمیت از کنار آن عبور نمی­نماید.

همچنین، جای نشستن مخاطب و راحتی او و نبود موانع برای دیدن سخنران، برای ایشان مهم است ؛ اگر محل نشستن مخاطب به گونه­ای باشد که در دید نباشد، بی توجه نمی­گذرد، بلکه برای همان جمع محدود، تلاش می­کند تا با جابجایی خودش یا مخاطبان آنها را هم ببیند و به گونه­ای توجهش را به مخاطب ابراز می­کند. به عنوان نمونه:

ایشان در سخنرانی که برای روحانیون در قم داشتند، ظرفیت صندلی ها جوابگوی جمعیت حاضر نبود و عده­ای در حاشیه سالن و انتهای آن، به صورت ایستاده بودند. حاج آقای قرائتی از آنها سؤال نموده که چرا نمی نشینید، پاسخ

ص:216

شنیدند که جای خالی نیست. ایشان از آنان خواستند تا بر روی سِن که فضای مناسب بوده و استحکام نیز داشت (جنس سِن سبک نبوده و مشکلی برای نشستن افراد نداشت) بنشینند. برخی گفتند که دکور به هم می­خورد و ایشان فرمودند که این

خوب نیست که فقط به خاطر دکور، این افراد سر پا بایستند وسرانجام تعدادی که سر پا بودند، نشستند.»

جذب نسل نو بالاست وهم این که چون به طور معمول، هیئت ها و مساجد، دارای بانی بوده وقدرت دعوت از وعاظ و خطباء را دارند، اما مدارس و دانشگاه ها این گونه نیستند. من الآن بالای سی و پنج سال در تهران هستم، سه شب در هیچ مسجدی سخنرانی نکردم. اما در دبیرستان ها، پادگان ها و دانشگاهها پیوسته حضور پیدا کرده و می کنم. این یکی از علت هایی است که کار مرا برجسته کرد.»

از عوامل دیگری که در تقویت این انتخاب و ادامه آن، مؤثر بود این که روزی شهید بهشتی در سفارشی به ایشان فرمودند: «آقای قرائتی! من نگرانم در آینده بچه ها را رها کنی و سراغ بزرگسالان بروی و من دوست دارم زندگی شما را پشتیبانی کنم تا از این مخاطب جوان دست

برنداری!» (1)

توصیه ایشان در کلاسها و برنامه های نوجوانان، ارائه برنامه شاد و با نشاط و به همراه داستانهای قرآنی و روایی است. ضمن این که دربرنامه های جوانان نیز، کلاسها باید از نشاط لازم برخوردار باشد.

شرکت می کنند، در سایر برنامه ها، بارها و بارها شده است که حجة الاسلام قرائتی، مذاق مخاطب را سنجش کرده و ضمن نظر خواهی در باره موضوع بحث از بین موضوعات پیشنهادی، موضوع مورد نیاز مخاطب را انتخاب و ذیل آن مطالبی را ارائه کرد. ایشان، مکررا در کلاسهایی گوناگونی که دعوت می شوند از مخاطبان در خصوص مناسب بودن وقت ارائه مطلب ودر خصوص موضوعی که می خواهد ارائه نماید، سؤال می کند. این معلم فرزانه، در این خصوص می فرماید:

«گاهی یک دانش آموز و دانشجوچیزی می­فهمد که معلّم واستاد هم متوجه آن نمی شود؛ چراکه در فکر، سلسله مراتب نیست. شهید مطهری سخنرانی می کرد. ما شاگرد ایشان هم حساب نمی شدیم. اما سؤال می کرد: آقای قرائتی نمره ی منبر من چند بود؟ به نظر شما این بحث خوب بود؟»(1)

مَتْرَبَةٍ» توصیف کرده است. (1)

همچنین، برای دور نمودن مردم از غیبت کردن، آن را به خوردن گوشت برادر مرده تشبیه می کند که با توجه به نفرت انسان از مرده خواری عواطف و احساسات را برمی انگیزد: «أَیُحِبُ أَحَدُکُمْ أَن یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً فَکَرِهْتُمُوه» (حجرات/ 12) یا برای ترغیب فرزندان به احترام والدین و توهین نکردن به آنها پیری و ناتوانی آنها را مطرح کرده و می فرماید: «إِمَّا یَبْلُغَنَ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما»و. . . (2) در روایات نیز موارد متعددی سفارش وجود دارد.»(3)

حاج آقای قرائتی، گاهی در شرایط مقتضی، در تبلیغ خود از این اصل بهره می گیرد. به عنوان نمونه:

الف) نمونه اول: من یک سؤالی از دخترخانم ها می کنم. اگر دوست دارید راحت جواب بدهید.

دوست دارید که یک خانمی با جلوه ای که در خیابان دارد، دل پدر شما را ببرد؟ پدرت دیگر کاری به زندگی نداشته باشد. دختر خانم، شما که با سر و وضعت دل یک جوان را می بری، فکر نمی کنی که این جوان که نامزد دارد، با دیدن شما، زندگی اش متزلزل می شود. فکر نمی کنی که فردا هم یک دختری

ص:221

زیباتر از خودت بیاید و با جلوه خودش، دل شوهر شما را حسابی تسخیر کند؟(1)

2) نمونه دوم: دختر خانمها! می خواهید قیمت شماها را بگویم؟ بگذار من یک قیمتی برای دخترها بگویم از قرآن. دختر کیست؟ نرخ دختر چیست؟ جسم نر و مادگی دارد؛ اما روح نر و مادگی ندارد؛ یعنی مرد و زن، روحشان یکی است. قرآن می گوید که: «إِنِّی جَاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَهً» (بقره/ 30) تو خلیفه اللهی. «سَخَّرَ لَکُم» «خَلَقَ لَکُم» «مَتَاعاً لَکُم». این لکم یعنی مال شما. ابر و باد و مه و خورشید مال تو است. «فی أَحْسَنِ تَقْویم» (تین/ 4) بهترین ساختمان را خدا برای تو داد. «نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی» (حجر/ 29) روح خدا در شماست. قدرت انتخاب داری. مجبور نیستی یک کاری را بکنی. آزادی داری. ظرفیت تو بی حد است. تو می توانی از فرشته بالاتر بروی. تو می توانی خودت وصل به خدا بشوی. الهی بشوی. «صِبْغَهَ اللَّهِ» (بقره/ 138) یعنی همه کارهایت رنگ الهی باشد. خانم! ابرو باد و مه وخورشید و فلک مال شماست. بهترین ساختمان مال بشر است. روح خدا مال بشر است. قدرت انتخاب مال بشر است. ظرفیت بی نهایت مال بشر است. رنگ الهی مال بشر است. تو این هستی! حالا مثلا می خواهی دل چه کسی را خوش کنی با این قیافه ات؟ با این کلمه می خواهی دل چه کسی را خوش کنی؟(2)

اصحاب به طور مساوی تقسیم می کردند.(1)

و امیرالمؤمنین علیه السلام به والی خود فرمودند: «وقتی نگاه می کنی، باید همه را به یک چشم نگاه کنی.» معلم و مبلّغ نیز باید با مخاطبانش به عدالت رفتار کند.

یادآوری این نکته ضروری است که عدالت، غیر از تساوی است؛ عدالت آن است که به هرکس بر اساس استحقاقش بدهیم؛ و اگرچه این کار به تفاوت هم ختم گردد، نام آن تبعیض نیست.(2)

البته، گاهی مردم توجیه نیستند و شرایط را یکسان می پندارند و همین که یک برتری و امتیازی دیدند، حسادت می ورزند. در حالی که اگر حکمت و دلیل تفاوت ها را بدانند آرام می شوند. پدر و پسری به عنوان مهمان، وارد خانه ی امیرالمؤمنین علیه السلام شدند؛ حضرت دست پدر را خودش شست، بعد ظرف را به امام حسن علیه السلام داد و فرمود: تو هم دست پسر را بشور! بعد حضرت فرمود: اگر پسر تنها خودش مهمان من بود، خودم دست پسر را می شستم؛ اما چون پدر و پسر با هم آمدند، اگر من دست هر دو را بشورم، احترام اینها از بین می رود.

حاج آقای قرائتی، در بین مخاطبان خود تبعیضی قائل نیست و اگر در برخورد متولیان، تبعیضی احساس نماید، بدون تعارف برخورد می کند.(3) به عنوان نمونه:

الف) نمونه اول: در ایام عاشورا، جایی سخنرانی می کردم، جمعیت زیادی هم حضور داشتند. برخی از مقامات مسؤول آمدند. رئیس هیات، مسؤولین را تا پای

ص:223

منبر هدایت کرد و تعدادی از بچه ها را که نشسته بودند، بلند کرد و مسؤولین را نشاند. این کار، به نوعی غصب جای دیگران و خلاف شرع بوده است. گفتم: روضه امام حسین علیه السلام مستحب است و بلند کردن یک بچه، حتی

برای هر مسؤولی جایز نیست. من سخنرانی ام را قطع کردم و در خطاب به مسؤولین گفتم که از این که تشریف آوردید، خوش آمدید؛ اما جایی که نشستید، مثل جای غصبی است ؛ چون بچه ها را به زور بلند کردند و شما را نشاندند و محبت کنید و بلند شوید و هر کجا، جا هست، بنشینید.

با این حرف، مسؤولین را بلند کردیم و بچه ها را سرجای خودشان آوردیم؛ بچه ها از این توجه، چنان خوشحال شده بودندکه از پای منبر دستشان را می بوسیدند و بوس را بالای منبر پرتاب می کردند و ابراز احساسات آنان دیدنی بود. (1)

ب) نمونه دوم: به مرکز استان مهمی برای سخنرانی رفته بودم تا قبل از خطبه ها سخنرانی کنم. تا روی سکو و بلندی رفتم، دیدم هرچه قالی است، زیر پای مردها است و هرچه موکت است، زیر پای زنها است. گفتم: آقایان! اگر می خواهید من صحبت کنم، محبت کنید همه ی شما بلند شوید. بلند شدند. گفتم: یک ده تا از این قالی ها را به طرف خانمها بدهید. ایستادم تا قالی ها آن طرف رفت. گفتم: عدالت اجتماعی این است و سخنرانی من همین است. والسلام علیکم و رحمة الله!(2)

و منطقی) و پند نیکو، به راه پروردگارت بخوان و (با مخالفان) به شیوه ای که نیکوتر است جدال و گفتگو کن. «»( نحل/ 125)

این آیه ضمن آموختن شیوه برخورد نیکو؛ حتی با مخالفان، دستور جامعی دارد که باید معلمان و مبلغان، به شیوه های گوناگون آموزش، مجهز باشند، چرا که همه ی مردم را نمی توان با یک شیوه دعوت کرد. هر شخصی ظرفیّتی دارد که باید با زبان خودش با او سخن گفت؛ خواص را با

حکمت و استدلال، عوام را با موعظه نیکو، و مخالفان را با جدال نیکو.(1)

موعظه نیکو آن است که واعظ خود به آنچه می گوید، عمل کند و جدال(2)

نیکوآن است که توهین و تحریک احساسات طرف دیگر در آن نباشد.»(3)

ایشان، ضمن سفارش به شناخت مخاطب، از جمله معیارهای شناخت مخاطب را این می داند که:

«انسان باید مخاطب را بشناسد که او منطقی است یا عاطفی یا موضع خاصی دارد. اگر منطقی است با حکمت، اگر عاطفی است با موعظه و اگر موضع دارد با جدال با او مذاکره نماید.»

البته، موعظه سخن عام تری است که در برخی شرایط، می توان از آن برای همه گروه ها بهره گرفت.

ص:225

فصل پنجم:

سایر نکات

در این قسمت برخی نکات و تجربیات و سفارشهای حجة الاسلام قرائتی که در کلاسداری وتبلیغ مفید و قابل استفاده است را بیان می­نماییم.

6. سند جواب را ارائه کنید. امام باقر علیه السلام می فرماید: هرکس از من سؤالی کرد و من جواب دادم از من سند بخواهید تا سند قرآنی آن را برایتان بگویم.

7. بعضی سؤالات را باید به صورت کلّی و یا با سکوت پاسخ داد، تا بحث منحرف نشده و یا دستاویز دیگران نگردد. وقتی فرعون از حضرت موسی حال اقوام قبلی و مردگان را پرسید: «فَما بالُ الْقُرُونِ الاُولَی؛ (فرعون) گفت: پس، حال نسل های پیشین چگونه است؟!» (طه/ 51)، موسی علیه السلام با اینکه می توانست به تفصیل جواب دهد، امّا چون می دانست مردم نسبت به نیاکان خویش تعصّب و حساسیّت دارند، لذا در جواب آنان کلّی گویی کرد و علم آن را به خداوند احاله داد و فرمود «عِلْمُها عِنْدَ رَبِّی»( طه/ 52) تا هم با سخن نرم «قَولاً لَیِّناً»(طه/ 44) که به آن مأمور بود، عمل کرده باشد و هم بهانه­ای به دست آنان ندهد.

8. در برخی مواقع به عین سؤال نباید جواب داد، بلکه باید با تغییر مسیر سؤال، جوابی هوشمندانه و کاربردی داد. در قرآن کریم می­خوانیم: هنگامی که مردم از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می­پرسند که چه چیز انفاق کنند: «یَسئَلونَکَ ما ذا یُنفِقون» (بقره/ 215) خداوند چیز دیگری جواب می­دهد و به چیزی اشاره کرد که سؤال کننده از آن غافل است و مسیر فکر آنان را به این سو می­برد که به چه افرادی انفاق شود: «ما أنفَقتُم مِن خَیرٍ فَلِلوالِدَینِ و الأقرَبین و الیَتامَی و المَساکِین» (بقره/ 215) تا بگوید مهم نیست که انفاق شما کوچک باشد یا بزرگ، نقد باشد یا جنس. مهم آن است که به چه افرادی داده شود.

خمس کسب، بحث قرض، بانک ها و . . .

2. سعی شود مباحث کلی و قواعد کلی بیان شود؛ مانند: همه چیز پاک است مگر یقین به نجاست پیدا کنیم، هیچ نماز اذان و اقامه ندارد؛ مگر نمازهای واجب، همه نماز های مستحبی دو رکعتی است مگر وتر. . .

3. از طول دادن و بسط دادن احکام پرهیز گردد، سعی کنیم دو سه دقیقه مسأله بگوئیم؛ نه بیشتر. همچنین، یکی دو مسأله بگوئیم تا در ذهنها بماند.

4. احکامی که قابلیت اجرای عملی دارد به صورت عملی آموزش داده شود؛ مثل برخی احکام حج، وضو، تیمم و . . .

5. برای عموم، احکام را به صورت استدلالی بیان نکنید که نیازی به بیان نکات استنباطی و آیات و روایات نیست.

6. وارد مسایل فنی نشوید و از بیان اصطلاحات حوزوی پرهیز نمائید؛ مثلا اگر چیزی پاک بوده و الان در طهارت آن شک داریم پاک است دیگر نگوئیم اینجا جای استصحاب است.

7. بیان احکام و برخی مسایل به صورت پرسش و پاسخ خوب است؛ مثلا از مردم سؤال کنیم، مردم جواب می دهند، بعد مطلب صحیح را بیان نمائیم. به عنوان نمونه در روایات هست که حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلم از مردم سوال کردند که بدترین گناه چیست؟ هرکسی چیزی گفت. وقتی ذهنها تشنه جواب صحیح شد، حضرت صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: کوچک گرفتن گناهان، بدترین گناه است.

8. از بیان اقوال مختلف و مطالب اختلافی پرهیز شود.

9. اسم مراجع عظام را یکسان ببریم.

10. اگر مقدور باشد، احکام بانوان از طریق بانوان بیان شود.

11. بعضی از احکام را تا سؤال نکردند، نگوئیم و اگر سوال شد به همان شخص، گفته شود. مثلا آیا زن محتلم می شود؟

12. از توضیح المسائل حدود شصت مسأله مبتلا به را بگوئید و در بیان مسائل مسأله روان تر را بیان نمائیم ؛ مثلا نماز آیات را به دو نحو می شود خواند، شما نحوه آسان را تعلیم بدهید.

ص:230

13. اصطلاحاتی که ضرورتا بیان می نمائیم، معنا کنیم. مثلا اگر بیان می شود که اقتدای حاضر به مسافر مکروه است، توضیح بدهیم که مراد از «کراهت» در اینجا، اقلیت در ثواب می باشد.

14. از همه ابعاد استفاده کنید در قرآن کریم می آید: «والی الأبل کیف خلقت» و «الی السماء کیف رفعت» شما نیز اگر یک مسأله از تقلید گفتید، یک مسأله از دیه سیلی زدن و کبود کردن صورت بگوئید یکی این طرف فقه و یکی آن طرف فقه تا تنوّعی در بیان احکام باشد.

15. اگر چه بیان احکام در حد دو - سه مسأله در شرایط گوناگون مطلوب است؛ اما توجه به زمان، در بیان احکام لازم است و سعی شود در فرض وجود مناسبتی، احکام با تناسب زمانی بیان شود. مثلا احکام روزه در ماه مبارک، احکام زکات فطره در روزهای پایانی ماه مبارک، احکام نذر در ایام محرم و صفر و روزهای که مردم نذورات می دهند و یا احکام وصیت، احتضار و سایر احکام مربوطه در مجالس ختم و. . .

16. توجه به سن و شرائط مخاطب از نکات مهم و قابل دقت در بیان احکام است.

17. احکام را از رساله بگوئید نه از تقریرات درس خارج؛ چون مردم مقلدند.

18. تا می­توانید دین را سهل بیان کنید: اول واجبات و بعد از مدتی مستحبات را بگوئید. وقتی از مستحبات می گوئید، مستحب در مستحب نکنید؛ مثلاً شخصی که می خواهد تازه با نماز شب آشنا شود، بگوئیم نماز شب یازده رکعت است که می توان بدون «قل هو الله احد» و سوره هم خواند و وقتی نماز وتر را توضیح می دهیم، همین که فرد بداند که نماز وتر یک رکعت است و شیوه آن بیان شود؛ دیگرضرورتی ندارد در همان جلسه مستحبات وارد شده در قنوت نماز وتر را بیان کنیم و این نکات اضافی را در صورت لزوم در جلسه دیگر یا بعد از جلسه به افرادی که خواهان آن هستند ارائه بدهیم. آموزش تدریجی و آسان، سبب می­شود که وقتی فرد با عملی انس گرفت و راه افتاد، معمولا خودش گام به گام جلو می­آید.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم اول فرمودند: «قولوا لا اله الا الله تفلحوا» بعد که مردم مسلمان

ص:231

شدند و احکام یکی یکی بر آنها واجب شد، آن موقع از سوی خدای تعالی وقتی آیه روزه را ابلاغ می­کند: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُون»(بقره/ 183) اینجا از «لعل»(شاید) صحبت می­شود، در حالی که در ابتدای راه «تفلحوا؛ رستگار می شوید» فرمودند. (دقت شود!)

19. در بیان احکام کلمات عربی را کمتر بگوئید: ثمن، مثمن، بیع، شراء. . .

20. از بیان کلمات وسوسه انگیز پرهیز کنید؛ مثلا این جمله «اگر در غسل سر مویی شسته نشود. . .» انسان را به وسوسه می­اندازد.

21. در کنار بیان محرمات، مسایل حلال را هم بگوئید. قرآن کریم قبل از بیان حرمت شرب خمر، منافع آن را هم می­گوید و بعد می­فرماید گناه آن بدتر است.

11. سیاست گذاری نامناسب در زمان برگزاری کلاسها . اگر به مدیریت آموزشی توجه نشود، ضررهای آن قابل جبران نیست. مثلا در آغاز صبح که مخاطبان خواب شب را طی کرده­اند و صبحانه خورده­اند و نشاط دارند برای آنان، برنامه­های ورزشی وکارهای حاشیه­ای قرار دهیم، ولی نزدیک ظهر که خسته هستند، برنامه درسی قرار دهیم. نتیجه این بی توجهی به ظرفیت و روحیه، آن می شود که مخاطب حرف را، آن گونه که باید جذب نمی کند و نتیجه آن تلف شدن میلیونها ساعت عمر نسل نو و میلیاردها تومان بیت المال و شکست در امتحانات آخر سال است.

12. بیان مطالب غیر یقینی ومشکوک. دعوت باید با بصیرت باشد: «أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی؛ ( ای پیامبر!) بگو: این راه من است. من و هرکس پیروی ام کرد، با بینایی به سوی خدا دعوت می کنیم.»( یوسف/ 108)

10. احترام به مخاطب و بیان برخی مطالب با استفاده از جمله«اجازه بدهید» در موارد متعدد؛ مثلا اجازه بدهید حدیثی را که تا به حال سه مرتبه خوانده ام برای بار چهارم بخوانم. آخر گاهی وقتها چیزهایی را باید تکرار کنم. . .

باشیم تا دستاویز این و آن نشویم و از ما بهره برداری جناحی، سیاسی، صنفی و قبیله­ای نگردد.

9. خرافات را به دین نبندیم و با حرفهای خرافی که به دین نسبت داده می شود، با شهامت مبارزه کنیم.

10. مهم ترین وظیفه مبلّغ، عمل به وظیفه است؛ لذا اقبال و ادبار دیگران نباید ما را نگران کند و هراسی از بی اعتنایی و بی مهری­ها نداشته باشیم.

11. فضائل دیگران را بگویید و مبتلا به حسد نشوید و از رقابت منفی و شرک آلود پرهیز نمایید؛ چه بین دو مبلّغ، چه بین دو مسجد یا دو حسینیه و . . .

12. در کنار تبلیغ عمومی از ارتباط چهره به چهره غافل نشویم. گاهی چند دقیقه خصوصی با کسی حرف زدن، اثرش از پانزده سال در تلویزیون بیشتر است.(1)

گرچه تلویزیون نعمت بزرگی است؛ ولی من از تبلیغات چهره به چهره غافل نبودم.

13. تمام برنامه های فرهنگی باید ریشه دار باشد و از هزینه کردن در برنامه هایی که ریشه ای در دین ندارد، پرهیز گردد. همچنین، به جای تواشیح، مسابقات بی فایده و. . . به کارهایی که اصولی است، پرداخته گردد؛ نه کارهایی که بی فایده است. مسابقات فرهنگی و علمی، باید بار معنوی و علمی داشته باشد و نباید حالت لغو و بیهوده باشد. بعضی موقع مسابقه ای برگزار می شود جوایزی اعطا می شود لکن محتوای مسابقه سوال برانگیز است؛ مثلا عده ای مسابقه ای برگزار کردند و به من گفتند که کار فرهنگی - قرآنی کرده­ایم و بنده را هم برای جایزه دادن، به سالن بردند، نفر هفتم را که جایزه می دادیم از محتوا و چگونگی مسابقه

ص:235

پرسیدم که گفتند: «ما سؤال کردیم که آیه ای از قرآن که 11 قاف دارد، را پیدا کنید!!» و متأسفانه این گونه وقت مردم را ضایع می­کنند.

14. بچه ها به راحتی نمی نشینند تا حرف گوش بدهند. باید با مزاح و طنزی آنها را نشاند و با صحبت های مختصر آنها را جذب کرد و معارف را کم کم به آنان تزریق نمود.

15. در بین دو راهی ها و چند راهی ها برای قبول یا رد دعوت ها از نور قرآن استفاده و از طریق استخاره برای خود آرامشی احساس می کنم.

16. هر کس از من غیبتی کند، پیشاپیش او را حلال می­کنم و اگر در روزنامه­ای نقدی شود، اگر حق بود می پذیرم؛ ولی هرگز جواب او را نمی­دهم.

17. همیشه با بزرگترها و هم سن ها و کوچک ترها، مشورت کردم.

18. خوب است تا «نهاد یک نفره» باشیم و برای راه اندازی کار فرهنگی و تبلیغی منتظر خیلی چیزها نباشیم.

19. ما باید از کارهای ساده و شیرین شروع کنیم؛ مثلاً تفسیرسوره های کوتاه، به صورت ساده و شیرین. یا برای بچه ها داستانهای قرآنی و روایی را به صورت گزیده و شیرین، ارائه دهیم.

20. نگاه مثبت به نقدها داشتن، و از آن برای رفع مشکل بهره گرفتن کار مناسبی است. یکی از استانداران به من گفت ما از شما درباره ساخت و ساز فقط یک مسأله بیشتر نشنیده ایم و آن اینکه دستشویی نباید رو به قبله یا پشت به قبله باشد. . . و این متلک تبدیل به یک تحقیق شد و«کتاب مسکن و شهر اسلامی» را نوشتم.

21. گاهی شکست ها پل پیروزی است، من در منبر شکست خوردم و در معلمی پیروز شدم. تعدادی بچه را جمع کردم و شروع به قصه گفتن کردم. قرآن هم حدود 268 قصه دارد. همین قصه های قرآن را مطالعه کردم و ذره ذره نوشتم و ذره ذره تمرین کردم، حالا برای بزرگان هم صحبت می کنم. من ازکوچکترها شروع کردم و به بزرگترها رسیدم.

22. معتدل بودن (نه سخت گیر و نه سهل گیر): در تبلیغ معارف الهی، برخی

ص:236

اهل بشارت و برخی اهل انذارند ومتاسفانه مواردی پیدا می شود که مبلّغی در خط افراط یا تفریط باشد. بعضی با امید دادنهای بی قید و شرط، افراد را به عمل بی رغبت می کنند و بعضی هم با ترساندن، فرد را ناامید می کنند. حرکت در خط خوف و رجاء و بیان دو طرف بحث، راه میانه و خط اعتدال است.

23. اگر قیافه مبلغ جذّاب و قشنگ است، به جلسه ی خواهران نرود.

24. ارائه مباحث باید با شور و علاقه و نشاط باشد و این علاقمندی و عشق، باید از نحوه بیان معلم و مبلّغ آشکار گردد تا بتواند تأثیر بیشتری داشته باشد.

25. به هر خبری زود ترتیب اثر ندهید و با شکایتی زود داغ نشوید؛ بلکه قبل از هر گونه موضع گیری، حتما تحقیق نمایید.

26. آنچه در تبلیغ بیان می نمایید، حکیمانه ومستدل باشد؛ یا ریشه در نقل قطعی(آیات و روایات) داشته باشد و یا عقلی باشد.

27. درست کردن آبرو یک عمر می خواهد و از بین بردنش یک دقیقه هم نمی خواهد؛ لذا مواظب کارهایی باشیم که آبروی ما به هدر نرود.

28. دروغ گفتن حرام است؛ اما گفتن هر راست واجب نیست؛ یعنی همه چیز را به مردم نگویید.

29. ایجاد حساسیت نکنید و روی افراد هم حساسیت نشان ندهید.

30. اگر سؤال یا شبهه ای در جلسه طرح نمودید، هیچ گاه بدون پاسخ رها نکنید.

31. صحبت ها به گونه­ای ارائه گردد که هر چند دقیقه آن قابل تفکیک باشد. تغییر به موقع عنوان و تیتر، در طول بحث، سبب ایجاد چشم اندازی نو و تازه­ است که جلوی خستگی مخاطب را می­گیرد.

32. هر از چند گاهی با بزرگان و علماء ملاقات داشته باشیم تا آنان به کار شما حساس نشوند و کار شما نزد آنان ابهام نداشته باشد.

33. حتی المقدور، مهمان را در کتابخانه خود نبرید. مردم از عکس های داخل اتاق، کتاب های در قفسه و دعای آخر جلسه استنباط دارند.

34. از هدایا، کمک ها و نذورات مشکوک که چه بسا با اغراضی خاص صورت گیرد، پرهیز گردد.

ص:237

35. در مجالست با افراد، دقّت داشته باشیم تا در معرض اتهام قرار نگیریم.

36. حتی المقدور جلسات را از خانه ها به مسجد ببرید تا آغاز یا فرجام آن با نمازجماعت باشد.

37. ضمن بهره گیری از استدلال در ارائه مباحث، از عواطف غفلت نکنید که در تبلیغ دین بهره گیری از عاطفه مهم است.

38. خودتان را عادی جلوه بدهید و با این کار، فاصله خود با مخاطب را حذف کنید. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در تعابیر متعدّد؛ مانند: «قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ ؛ بگو: همانا من بشری همچون شمایم.»(کهف/ 110) «قُلْ لا أَقُولُ لَکُمْ عِنْدِی خَزائِنُ اللَّهِ وَ لا أَعْلَمُ الْغَیْبَ وَ لا أَقُولُ لَکُمْ إِنِّی مَلَکٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی؛ (ای پیامبر! به مردم) بگو: من ادّعا نمی کنم که گنجینه های خداوند نزد من است و من غیب هم نمی دانم و ادّعا نمی کنم که من فرشته ام، من جزء آنچه را به من وحی می شود، پیروی نمی کنم.»(أنعام/ 50)

39. اصل را مخاطب قرار دهیم؛ گاهی لازم است ما به جای جلسات در محلهای خاصی به سراغ خوابگاه ها و مدارس برویم.

40. حضور به موقع در برنامه ها و رعایت وقت جلسه، امر مهمی در حوزه تبلیغ و آموزش است.

41. حتی المقدور در سخنرانی خواب و رؤیا را بیان نکنید و اگر چیزی از عرفا نقل می­نمایید مستند به آیات و روایات باشد؛ نه حرفهایی که ذوقی و غیرمستندند.

42. اگر خط خوبی برای نوشتن ندارید، یا به جای کلاس داری، روی خطابه کار کنید و یا اگر به کلاس داری علاقمند هستید، با تمرین خط خود را مناسب کنید.

43. هیچ گاه رفتار و گفتار غلط را توجیه ننمایید که این کار مخالف روح عدالتخواهی است.

44. در تبلیغ سعه ی­صدر داشته باشید و در برابر پرخاشگری­ها یا توهین و تهمت برخی افراد، از سلاح صبر بهره ببرید.

45. اگر قبل از شما کسی یا کسانی برنامه داشتند، رعایت حال مخاطبان را نموده و مباحث را کوتاه ارائه بدهید.

ص:238

46. تا می توانید معیار و ملاک به دست مخاطب بدهیدکه آن وقت، مخاطب به فروعات و شاخه ها پی می برد: «إعْرِفِ الْحَقَ تَعْرِفْ أَهْلَهُ»(1)

47. اخلاق، تواضع، صمیمیت، محبت و توجه به عواطف مخاطبان، نقش فوق العاده­ای در برقراری ارتباط و انتقال پیام دارد. هیچ گاه با کسی درگیری و دعوا نداشته باشید (هیئت أمناء، خادم و. . . ).

48. در تبلیغ، مدارا داشته باشید؛ ولی مداهنه نداشته باشید.(2) «مُدارا»، کوتاه آمدن از موضع

قدرت است، نظیر پدری که دست کودکش را در دست دارد و قدرت بر تند رفتن دارد، ولی آهسته راه می رود؛ امّا «مُداهنه»، کوتاه آمدن از موضع ضعف است. نظیر بسیاری از رؤسای کشورها که به خاطر نداشتن شجاعت، در اختیار ابرقدرت ها قرار دارند. انبیا و اولیای الهی با مردم مدارا می کنند؛ امّا در برابر کفر مداهنه نمی ورزند.

49. اسلام، دین آسان واحکام آن انعطاف پذیر است و در زمان ها و مکان های مختلف، شایستگی اجرا شدن را دارد. «ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ» (حج/78) در تبلیغ روحیه انعطاف داشته باشید و از شیوه مسامحه و دوری از تندی و سختگیری استفاده کنید.

50. روحیه انتقاد پذیری داشته باشید و خود را مصون از اشتباه ندانید. گوش سپردن

ص:239

به نقد ناصحانه، هم احترامی به مخاطب منتقد است و هم سبب پیشرفت و رشد مبلّغ.

51. با فطرت جنگ نکنید و در برابر فطریات نایستید و با آن مخالفت نکنید.

52. گاهی باید آرام صحبت کرد و گاهی بلند و گاهی با هیجان و گاهی باید با یک عملی همراه باشد که مخاطب را بیدار کند.

53. محتوا از ارکان تبلیغ است و مطالعه، یکی از وظایف مبلّغ ؛ و نباید بدون مطالعه صحبت کرد؛ البته مطالعه به عنوان مقدمه است و در تأثیرگذاری محتوا، باید از خدای تعالی مدد جست.

54. در تبلیغ، اولویت با جلسات مشترک یا جلسات برادران است و اگر ضرورتی برای سخنرانی یا کلاس برای خواهران باشد، نکاتی را مدّ نظر قرار دهید: در اتاق باز باشد. - جلسه برای افراد محدود نباشد. - جلسه طولانی نباشد. - چند نفر از محرم های خود را ببرید یا چند مرد در جلوی کلاس باشند. - با آنها شوخی نکنیم، جدّی باشیم و در عین حال، عبوس نباشیم. - نگاه مستقیم و به فرد نباشد بلکه نگاه به صورت کلی و نیم متر بالاتر از خواهران باشد. - از ایجاد جذّابیت و زیبایی بیش از حدّ (وضعیت ظاهری وپوشش) اجتناب شود. - از مسائل جنسی واختصاصی تحریک کننده پرهیز شود. - به سؤالات آنان در میان جمع پاسخ دهید.

55. در آخر سخنرانی دعا کنید و دعایی نیز، مطابق با موضوع و مضمون سخنرانی باشد.

56. برای رفع خستگی و ایجاد فضای جدید، گاهی برخی مطالب ؛ مانند آیات را با هم تکرار نماییم.

57. در تبلیغ «حجاب» برای زنان، ابتداء مقام ممتاز زن را از منظر آیات و روایات تبیین و سپس بیان کنید که حیف است زن با این مقام، ملعبه و بازیچه دیگران قرار گیرد.

58. با طرح سؤال از محتوای بیان شده، آموخته­های مخاطب را تکرار و تثبیت نمایید و کلاس را از یک طرفه بودن خارج کنید و مخاطبان را در فراگیری، فعال

ص:240

نمایید.

59. کسی که نسبت به شما از فضل و کمال بیشتری برخوردار است، او را به مردم معرفی کنید.

60. زنان، بچه ها و روستائیان را کوچک وسبک نشمارید

61. با عجله و شتاب سخن نگویید و سخن را شمرده و با تأنّی ارائه نمایید؛ و مواقف کلام را رعایت کنید؛ یعنی همان گونه که نوشته، با نقطه، ویرگول، علامت سؤال و تعجب و. . . ویرایش می شود، سخن نیز باید به گونه­ای باشد تا با مکث کم یا طولانی یا حالت سؤالی، تعجبی و. . . همراه باشد تا با این کارها مستمع را متوجه نماییم.

62. مرحوم فلسفی می­فرمودند که: «در صحبت­ها هیچ وقت عدد نگوئید تا دچار مشکل نشوید.» در مواردی که ضرورت ندارد، سعی نمایید با تعابیرکنایی و مبهم؛ مانند: حدودا، بعضی افراد، چند مورد، چند نفر و. . . سخن بگویید.

63. مطالبی که روی تخته سیاه می­نویسید، بخوانید، اگر فردی نابینا باشد یا در اتاق مجاور باشد، صدای شما را بشنود.

64. گاهی وقت­ها کلی گویی کنید؛ مثلا آوردن نام برخی چیزها مانند موش، سوسک و . . . برای بعضی ها مشمئز کننده است؛ به ویژه اگر برنامه تلویزیون باشد.

65. به غیر از مواقع خاص ؛ مانند ایام عزا و مناسبت های خاص، در پای تخته، لباس شاد و رنگ روشن داشته باشید که لباس تیره و کدر خسته کننده است. البته، لباس و کفش فاخر که مستمعین با نگاه به آن آهی می کشند، نپوشیم.

66. اگر نکته ناب و چیز بکری به ذهن شما آمد، در یادداشت ها داشته باشید؛ نه در بیان آن شتاب کنید و نه در یادداشت آن کوتاهی. نگوئید اگر این نکته بود، دیگران می فهمیدند؛ نه این گونه نیست، شاید به عقل آنها نرسیده باشد. البته قبل از طرح، باید به تأیید یک اسلام شناس برسد.

67. در نوشتن جملات روی تخته دقت داشته باشیم، نزدن یک نقطه تا نقطه بیجا مطلب را به معنای دیگری سوق می دهد و نوشتن غلط مطالب، حواس مخاطب

ص:241

را پرت می­کند.

68. معلم و مبلغ، باید تمام عمر خود را صرف تدبّر و تحقیق درباره کتابی بکند که «یهدی الی الرشد» ما در بعضی از علوم متخصصینی می­خواهیم؛ اما آنچه که به وفور می خواهیم، مربی و معلم قرآن کریم است. برای هر طلبه، خواندن جدی فلسفه ضرورت ندارد؛ اما خواندن قرآن کریم و نهج البلاغه و محور قرار دادن قرآن کریم و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و عترت: در تبلیغ ضروری است.

69. چه بکنیم تا مطالب به ذهن ما بماند؟ من حدیثی را یاد می­گرفتم به اولین نفری که می­دیدم می­گفتم و تکرار می­کردم تا در ذهنم نقش بندد. ما می­توانیم با بیان آموخته ها به افراد (حتی اگر چه به اطرافیان یا مغازه دار محل یا . . . ) مطالب را در ذهن خود تثبیت کنیم.

70. سعی کنیم در کنار معرفی خیابان های ممنوع، مسیر های مجاز را هم تبیین نمائیم؛ وقتی می­گوئیم این راه را نروید؛ بعد از آن بگوئیم، این راه رفتنی است.

71. مراعات شرائط جوّی محل تدریس و تبلیغ؛ مانند سرما و گرما، شرایط جسمی و گرسنگی و تشنگی مخاطب را بکنید.

72. برای مخاطب از کلمات مناسب استفاده نمائید. هر گروه سنی و هر جنسیّتی یک خطاب خاص دارند؛ مثلا اگر یک پیر مرد به دختری بگوید: عزیزم! این کلمه حساسیت بر انگیز و فتنه انگیز نیست؛ اما اگر یک جوان همین کلمه را بکار ببرد، فتنه انگیز و دردسر زاست.

73. حرف را قاطع بزنید، نه با تردید. نگوئید این حرف به ذهن من رسید حالا شاید درست باشد یا نباشد: «قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی؛ (ای پیامبر! تو نیز) بگو: این راه من است. من و هرکس پیروی ام کرد، با بینایی به سوی خدا دعوت می کنیم.»(یوسف/ 108)

74. با سؤالات نا بجا، تحریک نشوید؛ گاهی یک سؤالات تحریک آمیز از شما می کنند، دقت کنید که از کوره در نروید و دچار عصبانیت نشوید. در همه شرایط،

ص:242

طمأنینه و آرامش خود را حفظ کنید.(1)

75. نحوه بیان شما یکنواخت و تکراری نباشد. اوج و فرود بجا در صحبت، تکان دادن دقیق دستها و هماهنگ کردن آن با برخی مفاهیم و استفاده از طنز و . . . جلسه را از یکنواختی خارج می­کند.

76. در شب های شلوغ، حتماً از نماز و اسرار آن گفتگو داشته باشیم.

77. در روستاها به خصوص مناطق دیمی کاری و کشاورزی حتماً روایات زکات را مطرح کنیم؛ زیرا که وجوب هر یک از خمس، حج و روزه یک آیه بیشتر ندارد؛ ولی زکات حدود سی آیه دارد.

78. به مدارس منطقه سر بزنیم. اگر نماز جماعت ندارند، اقامه کنیم.

79. نوجوانان مستعدّ و آماده را برای طلبه شدن دعوت کنیم و آنان را به حوزه­های شهر­های

نزدیک راهنمایی نمائیم که امروز، زبان گویای اسلام در جهان بسیار کم است.

80. در انتخاب اقامتگاه در محل بی مسأله و خوش نام باشیم که این سفارش حضرت علی علیه السلام ، در نامه 25 نهج البلاغه است.

81. میان مردم فرق نگذاریم و همه را با یک چشم ببیینیم و مسیر گفتگوهای ناسالم را تغییر دهیم و اگر در منطقه میان افراد یا قبایل اختلافاتی است با استمداد از خداوند سبحان مسأله را حل کنیم و اگر چند جناح هستند؛ در هیچ کدام خودمان را درگیر نکنیم.

82. هیچ گاه مسائل داخل حوزه یا زندگی شخصی خود را به مردم نکشانیم.

83. در هر موقعیت و مسؤولیت، کار آخوندی خود را کنار نگذارید؛ مقام معظم رهبری می­فرمودند: «من هنوز کار آخوندی خود را کنار نگذاشتم: استخاره، خواندن عقد، نمازجماعت و . . .»

84. اگر مساجد و تکایا نزدیک یکدیگرند، با روحانی آنجا برنامه ریزی کنیم تا رقابت

ص:243

منفی پیدا نشود.

85. برخورد با تهاجم فرهنگی دو راه اصلی بیشتر ندارد: یکی ازدواج و یکی نماز، به فرموده امام صادق علیه السلام نصف گناهان با ازدواج کم می­شود و تنها نماز مانع فحشاء و منکر است؛ شاید به همین دلیل بود که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: همسر و نماز نور چشم من است.

86. اگر بعضی از برنامه های تلویزیون مفید و پر بیننده است، زمان سخرانی خودمان را مقارن آن قرار ندهیم.

87. حتی حمایت منطقی از شخصی یا مرجعی یا فکری از ما یک انسان خشک، متعصب و عصبانی نسازد.

88. جلسات و سخرانی ها ما را از خود غافل نکند.

89. کلید و رمز عفو و مغفرت را از خداوند متعال بدانیم و در عفو و اغماض از دیگران بگذریم تا خدا از ما بگذرد. «وَ لْیَعْفُوا وَ لْیَصْفَحُوا أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَکُمْ» (نور/ 22)

90. انتظار نداشته باشیم همه مردم تسلیم و دوست ما باشند که حتی انبیاء به این آرزو نرسیدند.

91. با اهدای تلاوت آیاتی از قرآن کریم روح کسانی که به گردن ما حق دارند از مفید(ره) تا مجلسی(ره) و تا امام خمینی(ره) از او تا اسرایی که زیر شلاق صدام جان دادند را از خود راضی و بدینوسیله خود را در سلسله وفاداران قرار دهیم، زیرا دعای خیر اولیای خدا، رمز برکت عمر و نفوذ کلام است.

92. به راحتی انتقاد را بپذیریم و خیال نکنیم هر که انتقاد دارد، ضد ولایت فقیه یا مخالف نظام است.

93. برای بچه هایی که به مسجد می­آیند یک داستان مفید مثل داستان راستان بگوئیم و سپس برای بزرگترها سخن بگوئیم و اگر این کار نشد، جلسه­ای در مدت پانزده دقیقه مخصوص بچه ها داشته باشیم.

94. به کارگیری و مشارکت دادن نوجوانان و جوانان در امور مذهبی و فرهنگی از راههای جذب و رشد آنان است؛ مثلا با راهنمایی خودمان، کسانی که استعداد

ص:244

دارند مقاله­ای مناسب و کوتاه بنویسند و قبل از سخنرانی­ها بخوانند و بدینوسیله دست آنها را بگیریم و این حرکت نسل نو را به مسجد جذب و فاصله ها را کم و آنها را تشویق و دلگرم می­کند.

95. تجلیل کردن از مخاطبین در برخی مناسبتها از کارهای بسیار خوب است؛ مثلا از کسانی که در جبهه بوده­اند یا نمره درس بهتری دارند یا بدون غلط قرآن می خوانند و یا یک نوع ارزش معنوی دارند تجلیل کنیم و سعی نمائیم که تجلیل به نحوی باشد که حسادت دیگران را تحریک نکند.

96. در شب های احیاء بهترین وقت را صرف گرفتن پول و خواندن اشعار کم محتوا نکنیم و تمام وقت را درباره یک موضوع سخن نگوئیم.

97. مبلغین، باید بدانند که نحوه غذا خوردن، مدت و مقدار آبی که برای وضو مصرف می کنیم. نحوه همسر داری، نوع لباس و توقّعات و تمام حرکات ما زیر نظر است؛ برای رضای خداوند سبحان، قداست لباس را حفظ کنیم.

98. باید به گونه­ای تبلیغ کنیم که مردم بدانند ما آنها را دوست داریم و هدف ما مادیات و پول نیست؛ باید نصیحت دلسوزانه و برادرانه باشد: «إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ ؛ همانا من بر شما از عذاب روزی بزرگ بیمناکم. (أعراف/ 59) «إِذْ قالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ صالِحٌ أَ لا تَتَّقُونَ؛ آنگاه که برادرشان صالح به آنان گفت: آیا (از شرک و انحراف) پروا نمی کنید؟» (شعراء/ 142) «إِذْ قالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ نُوحٌ أَ لا تَتَّقُونَ زمانی که برادرشان نوح به آنان گفت: آیا (از خدا) پروا نمی کنید؟» (شعراء/ 106)

99. راه جذب، استمداد از خدای سبحان است حتی با روحیه های فراری و افراد گریز پای هم می­توان این گونه و با مدد الهی کار کرد می­گویند: کدخدا را ببین ده را بچاپ. می گوئیم: خدا را ببین! دل را بچاپ. «فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ؛ پس دل های گروهی از مردم را به

سوی آنان مایل گردان ! (إبراهیم/ 37) و«وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً؛ و میان شما و همسرانتان علاقه ی شدید و رحمت قرار داد.»(روم/ 21) و. . . پس باید از خدای سبحان مدد جست.

100. اگر مسائل مورد گفتگو مورد نیاز مخاطبان باشد، هر شخصی مجذوب

ص:245

سخنان معلّم و مبلّغ می­شود. وقتی موضوعاتی که مبتلا به نیست بیان کنیم و مباحث غیر کاربردی ارائه دهیم، مخاطب دل نمی­دهد و گریزان می­شود. مثلا خط های کوفی و مشابه آن که در کاشیکاری استفاده می شود چون مفهوم نیست، خیلی ها توجه نمی­کنند؛ اما برخی­ها ابتکار به خرج دادند و روی کاشی برخی احکام، مانند احکام نماز را نوشتند؛ می­بینیم مورد استقبال قرار می­گیرد.

101. باید از تجربه­های تبلیغی دیگران استفاده کنیم، ما باید کلاس همدیگر و منبر همدیگر را ببینیم و باید برای رشد کار فرهنگی و تبلیغی، انتقادهای دلسوزانه را بپذیریم، محسّنات را تقویت کنیم و مشکلات را مرتفع نمائیم.

102. مبلّغ باید کارش حساب شده و دقیق باشد. حتی یک دستمال (که شاید در برخی شرائط استفاده از آن ضروری باشد) باید در نزدیکترین جیب و در دسترس باشد تا در صورت ضرورت، بدون معطلی سریعا از آن استفاده نماید.

103. باید به گونه ای باشیم که در هر شرائطی کار کنیم؛ باید از دیگران کمک بخواهیم، اگر ندادند، دلسرد نشویم و در هر شرائطی باید مفید باشیم. (مانند کلمه «ورامین» که هر حرف از آن کم شود؛ معنا دارد: رامین، امین، مین، ین، ن)

104. سعی کنیم حرف را صریح و خلاصه بگوئیم و بیهوده آن را کش ندهیم؛ مثل این که کسی در سخنرانی اش می گفت: «ای مردم! کارگر! کشاورز، بازاری، دانشجو، دانش آموز! . . .» همه اینها، همان ای مردم است. افراد زیرک این کار را حمل بر بازی با کلمات می­کنند.

105. در مباحث عاشورا و کربلا ما تاریخ می گوئیم؛ لکن آیاتی که امام حسین 7 استفاده کرد و به آن استناد نمود، را بیان نمی­کنیم در حالی که با بیان آیات در کنار بیان تاریخ کربلا، بحثهای ما قرآنی می­شود.

106. مرحوم فلسفی می­فرمودند: «باید به گونه­ای حرف بزنیم و بگوئیم که حتی مخالفین هم بپذیرند. نگوئید سینما بد است، بلکه بگوئید فیلم بد است.»

107. یکی از نکات قابل توجه و استفاده این است که حقایق در قالب جملات قرآنی بیان شده است: «راضِیَةً مَرْضِیَّة» کلید مرضیه بودن در راه «راضیه» بودن است. «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُم»

کلید «لازیدنّکم»، در «لان شکرتم» است. «وَ

ص:246

الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا» کلید «لنهدینّهم سُبلنا» در «من جاهد فینا» می باشد و. . .

108. سعی کنیم ظاهر و باطن ما یکی باشد؛ شهرت گرایی، اصالة العنوان و . . . هر چه اینها بیاید خدای سبحان کنار می­رود.

109. وظیفه ی معلم و روحانی خیلی مشکل است؛ آنها کار پنج مهندس را باید بکند. ماشینی که سوار می شوید، پنج کار مهندسی روی آن انجام شده است. پنج گروه مهندس روی آهن کار می کنند، تا این آهن ماشین می شود: «کشف معدن - استخراج معدن - ذوب معدن - قطعه سازی - مونتاژ» همه این پنج کار را یک معلم و مبلّغ باید انجام دهد. یک معلم باید شاگرد را کشف کند، بعد باید شاگرد را استخراج کند، بعد باید شاگرد را ذوب کند، بعد باید این شاگرد را بسازد و باید شاگردهای ساخته شده را با هم متحد کند. یعنی یک معلم کار پنج گروه مهندس را می کند.

110. مخاطبین را به یک چشم نگاه کنیم و از تبعیض در نگاه، سلام، احترام و برخورد بپرهیزیم. کسی از مسجد بیرون آمد و گفت من دیگر پشت سر این آقا نماز نمی­خوانم چون سه نفر آمدند ایشان سه جور سلام کرد. . .

111. اشتباه را توجیه نکنید؛ بلکه راحت قبول کنید.

112. بعضی­ها روان نیستند؛ خودشان گیرهستند، اینها چگونه می­خواهند دیگران را آزاد کنند؛ مثلا می­گوئیم پشت سر این آقا نماز بخوانید، می­گوید این آقا در حد کلاس ما نیست. یا این که وقت اذان از اذان گفتن هراس دارد و برای خودش شأنیت قائل است.

113. به جای تکیه بر استدلال در اثبات خدای موجود (از طریق علم کلام)، خدای محبوب را با ذکر نعمت ها معرفی کنید: «فَاذْکُرُوا آلاءَ اللَّهِ؛ پس نعمت های خدا را به یادآورید.»(أعراف/69) با تبیین کتاب هایی مانند توحید مفضّل.

114. در سخنرانی و پای تخته سیاه، شقوق زیاد برای مسأله درست نکنیم که مستمع گیج می­شود.

115. به برکت توجه داشته باشید؛ نه به جمعیت.

ص:247

116. تقلید در تبلیغ تا جایی خوب است که عنوان مبلّغ محو نشود.

117. تبلیغ، همه اش سخنرانی نیست؛ گاهی حرکات و رفتار و حتی سکوت ما بهتر از چند سال تبلیغ اثر می­گذارد.

118. سنّت های خوب را نشکنید و اگر قدرت دارید، سنّت های بد را بشکنید.

119. در هر شرایطی ادب را رعایت نمایید! حتی در مواجهه با دشمن.

120. بچه­ای را با بچه­ای مقایسه نکنید، بلکه خودش را با گذشته هایش مقایسه کنید.

121. در مناسبت ها و در داخل بحث ها به صورتی که برجسته سازی یک صنف نباشد، آمار طلاب شهید را به مردم بگوئیم و بیان نمائیم که زندگی اکثر طلاب بسیار عادی است.

122. سعی شود مباحث به گونه­ای ارائه شود تا مخاطبِ عام، دچار سؤال و تردید نشود ؛ مثلاً در بحث «نفس مطمئنه» که مربوط به امام حسین علیه السلام است بگوئید آن حضرت علیه السلام مصداق اتمِّ آن است؛ بعد برای آنکه مردم نگویند که آن مقام کجا و ما کجا، و برای این که ارتباطی بین خود و آیه پیدا کند، مصادیق معاصر را بیان نمائید؛ مثلاً امام خمینی (ره) نیز این گونه بود که فرمود: با دلی آرام و قلبی مطمئن و . . . یا بسیجی هایی که روی مین می رفتند، صاحب نفس مطمئنه بودند. . .

123. در صحبت نگوئید: «می­خواهم یادتان بدهم.» تا اگر یک فرد تحصیل کرده و یا یک شخص مغرور در پای صحبت شماست به او بر بخورد؛ بلکه بگوئید: می­خواهم کمکتان کنم تا بهتر بفهمیم.

124. یادداشت­ها و نوشته­های خود را حداقل در دو نسخه و در دو جا نگهداری نمایید.

ص:248

3 . مراسم خشک و بی حالت بودن.

4 . حرف بدون عمل و بخش نامه بدون اجراء؛ لذا شرکت خود مسئولین مهم است.

5 . متصدی کردن افراد غیرمجرّب برای اذان و مسجد و امام جماعت.

6 . تأمین نکردن خواسته های مشروع، و بی خاصیت جلوه کردن جماعات.

7 . خودخواهی ها و غرور بعضی که سبب می شود افراد تازه وارد تحقیر شوند.

8 . نبود بهداشت، لباس مناسب و پاک، نبود خادم خوش اخلاق و . . .

ص:250

جای سین می پذیرد. آری! ما نباید انتظار داشته باشیم که کسی که تشویق می شود، هیچ عیبی در او و بستگان و دوستانش نباشد.

5. گاهی تشویق جنبه تدارک دارد؛ یعنی افرادی در کوبیدن شخصی یا چیزی یک دست می شوند، در این موارد انصاف اقتضاء می کند تا انسان کمالی را از آن شخص برجسته کند تا جلوی انتقادها

را بگیرد.

حضرت عیسی علیه السلام با جمعیتی بودند. خواستند از کنار سگی بگذرند. یکی گفت: چه سگ سیاهی است. یکی گفت: چه سگ لاغری است. یکی گفت: چه سگ بد بویی است. هرکسی یک نقطه ضعفی را گفت. حضرت عیسی 7 فرمود: «چه دندان های سفیدی دارد.» و با این عمل به همه آنها فهماند که اگر کسی را به رگبار می بندید، خوبی­های آنها را هم بگویید.

6. جهت و علت تشویق باید برای دیگران روشن باشد و الاّ ممکن است که تشویق بعضی، افکار و اخلاق و عقاید دیگران را تخریب کند. قرآن کریم در موارد متعدد که سخن از لطف و پاداش است، دلیل آن را برای دیگران نقل می کند: «لمّا صبروا»، «بما کانوا یعملون» و. . . تا فکر نشود که در تشویق، یک تبعیض است. در باره داود علیه السلام ؛ اول می فرماید که او در جبهه رهبر کفر را کشت و سپس از دادن حکمت و حکومت و علم به او خبر می دهد: «وَ قَتَلَ داوُدُ جالُوتَ وَ آتاهُ اللَّهُ الْمُلْکَ وَ الْحِکْمَةَ وَ عَلَّمَهُ مِمَّا یَشاءُ ؛ (بقره/ 251) داود (که جوانی کم سن و سال، ولی مؤمن، شجاع و از یاران طالوت بود، ) جالوت را (که فرمانده سپاه دشمن بود) کشت، و خداوند حکومت و حکمت به او عطا نمود و از آنچه می خواست به او آموخت. و البته ما باید بدانیم که اگر قتل رهبر کفر، سبب دریافت علم، حکمت و حکومت می شود، پس قتل عمرو بن عبدود در خندق توسط علی علیه السلام نیز می­تواند دادن حکمت و حکومت وعلم به علی علیه السلام باشد.

7. توجه به استعداد و وُسع افراد در تشویق امر مهمی است؛ کسی که نادار است و مقدار کم انفاق می کند، قابل ستایش است، «لا یَجِدُونَ إِلَّا جُهْدَهُمْ؛ مؤمنانِ (تهی دستی) که جز به اندازه ی توانشان چیزی (برای انفاق وپشتیبانی از جبهه) نمی یابند» (توبه/79) ولی اگر فرد دارا و متمکّن به مقدار قابلی کمک نکند، نه

ص:252

تنها که شایسته تشویق نیست، بلکه شایسته توبیخ است. «أَعْطی قَلِیلًا؛ و اندکی (از مال) بخشید.» (نجم/ 35)

در سرزنش، سبب شعله ور شدن آتش لجاجت می گردد. (و اثر معکوس دارد. )»(1)

11. توبیخ از عمل شود؛ نه عامل؛ «قالَ إِنِّی لِعَمَلِکُمْ مِنَ الْقالِینَ ؛ لوط گفت: من مخالف شدید کردار شما هستم.»(شعراء/168)

12. کمالات فراموش نشود؛ قرآن کریم قبل از بیان گناه بودن قمار و شراب، اشاره ای به منافع مادی­اش هم می­کند. «وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُما أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما؛ و منافعی (مادّی) نیز برای مردم دارند. (ولی) گناه آن دو از منافع آنها بزرگ تر است.» (بقره/ 219)

13. سند توبیخ از منابع و افرادی باشد که از جایگاه و محبوبیت بالایی برخوردار باشند.

14. لحن توبیخ، خالی از عاطفه نباشد: موسی و نوح وپیامبران الهی: با این که از دست قوم خود ناراحت بودند؛ اما با تعبیر محبت آمیز و برادرانه با آنها سخن می گفتند: یا قَوْمِ؛ ای قوم من!» (بقره/ 54) «إِذْ قالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ نُوحٌ؛ زمانی که برادرشان نوح به آنان گفت: آیا (از

خدا) پروا نمی کنید؟»(شعراء/ 106)

15. از وجدان فرد کمک گرفته شود: أَ یَوَدُّ أَحَدُکُمْ أَنْ تَکُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخِیلٍ ... آیا کسی از شما دوست دارد که باغی از درختان خرما و انگور داشته. . .» (بقره/ 266) أَ یُحِبُ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً فَکَرِهْتُمُوهُ؛ آیا هیچ یک از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟»(حجرات/ 12)

یکی از علما(2)

در این سالها که برنامه تلویزیونی داشتم به من زنگ زد؛ یک روز فرمودند: «اینکه خواندی بسیار خوب خواندی. . . سه سه بار، نه بار لبت را ببوسم.» گفتم: متشکرم! یکبار دیگر هم زنگ زد گفت: «چرا این حرف را گفتی؟» گفتم: آقا حدیث است. گفت: «نه، نباید این حدیث ها را بگویی. این حدیث سندش چنین است.» گفتم: آقا من اصلاً سندش را نمی دانستم؛ یعنی با تلفن، یک بار مرا توبیخ و یک بار تشویق کرد.(3)

ص:254

** **

**

ص:256